Sahityasetu

ગઝલ એ અત્યંત રળિયામણો, નજાકત ભર્યો અને તરત જ હૃદયને સ્પર્શી જાય તેવો સમર્થ કાવ્ય પ્રકાર છે. સરળતાથી માંડીને ગૂઢતા સુધીના ભાવોને સાહજિક રીતે વહેતા કર્યો હોય છે, 'ગઝલ' સંજ્ઞાનો સંબંધ 'ગઝાલા' શબ્દ સાથે પણ જોડાય છે. ગઝલનો ભાવ સાથે સંબંધ 'ઇશ્કે હકીકી' અને 'ઈશ્કે મિજાજી' પ્રકારનો હોય છે. ગઝલમાં બાહ્ય સ્વરૂપમાં રદીફ, કાફિયા, મતલા, મકતા હોય છે. આ ગઝલના અંગો છે. ગઝલના પ્રત્યેક શેરના ભાવ એકમો અલગ અલગ હોય છે. ગઝલના ભાવ વિશ્વને યોગ્ય રાખવા માટે ગઝલમાં એક જ બહર (છંદ) હોવો જોઈએ. ગઝલના છંદમાં અરબી પિંગળશાસ્ત્ર પડેલું છે. 'ફઊલ' આદ્યગણ પરથી ફઝરત ખલીલે દસ ગણબિમ્બ તૈયાર કર્યા. અરબીમાં ગણને રૂકન કહે છે અને ગણ સમૂહને અરકાન ; જે રૂકનનું બહુવચન છે. સંસ્કૃત પિંગળમાં આઠ ગણ સ્વીકારવામાં આવ્યા છે જયારે અરબીમાં આઠ શ્રુતિઓ છે, જે જૂથ રૂપે છે. અરબીમાં ગણો અને શ્રુતિ જૂથો પાંચ અને સાત અક્ષરી પણ છે. અરબીમાં માત્ર પ્રાસ હતા, ઈરાનીઓએ અનુપ્રાસની રચના કરી. જેમ ગુજરાતી છંદોમાં ગણ, અક્ષર/માત્રા, અટકસ્થાન હોય છે. એ જ રીતે ગઝલના છંદોમાં પણ જોવા મળે છે.

ગઝલના છંદોમાં પણ લઘુ-ગુરૂને એટલું જ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. છંદશાસ્ત્રનો સંપૂર્ણ આધાર આ બંને બાબત પર રહેલો છે. સબબ, વતદ, ફાસલા આ ત્રણ બાબતથી જુદા-જુદા ગણો મૂકી શકાય છે. શુદ્ધ ગણ બિમ્બ જોઈએ તો,