• 'એક સામાજિક પ્રશ્ન'
    લેખક: મલયાનિલ

    સ્નેહી ભાઇ મલયાનિલ,
    ઘણા દિવસથી એક અગત્યની બાબત તમને કહેવાનું કરું છું પણ હવે જ્યારે એ બાબતે ગંભીર રૂપ ધારણ કર્યું છે ત્યારેલખવાની વૃત્તિ ઉદભવી છે. અથ ઇતિ મેં નીચે હકિકત લખી છે.

    તમે જાણો છો કે હું સેકન્ડલો એક્ઝામીનેશનની ટર્મ ભરું છું અને સાથે સાથે એમ.એ.નો અભ્યાસ કરી આવતે વર્ષે બેસવા માગું છું.
    એક દિવસ સાંજે સાત વાગ્યાની લોકલમાં હું સાંટાકૃઝ આવતો હતો. આ ટ્રૈનમાં સાધારણ ભીડ હોય છે અને તેને લીધે મેં સેકંડ કલાસનો જ પાસ કઢાવેલો હતો. પોણો કલાક લગભગ લોકલ લેટ હોવાથી હું મારું સંસ્કૃત પુસ્તક सिद्घान्त बिंदु હતો. મરીન લાઇન્સ ટ્રેન આવી. ત્યાં પ્લેટફોર્મ ઉપરથી એક સત્તરેક વર્ષની છોકરી અમારા કમ્પાર્ટમેન્ટમાં પ્રવેશી. લગભગ મારી સામે જ એણે જગા લીધી. એક વખત નજર નાખી મેં એને અવલોકી લીધી. મુખ ગૌર હતું. આંખ ચપલ અને નિર્દોષ હતી. હાથમાં ચોપડીઓની નેટ હતી. એને પહેલા જોઇ છે એમ લાગ્યું.
    ટ્રેઇન ઉપડી એટલે મેં મારું ધ્યાન પાછું પુસ્તકમાં પરોવ્યું. न सांख्यं न शैवं વગેરે મેં શરૂ કર્યું. કોણ જાણે શાથી પણ એ છોકરી જ્યારની બેઠી ત્યારની મારા સામું અને મારા પુસ્તક સામું જ જોયા કરે. હું આડી નજરે જોતો. વાંદરા આગળથી બધી ભીડ ઓછે થઇ ગઇ. અમારા કમ્પાર્ટમેન્ટમાં એક પારસી ડોસા સિવાય બીજું કોઇ રહ્યું નહિ.
    એ જન્મથી જ મુંબાઇમાં ઉછરેલી હતી એટલે જરા હિંમતવાન હતી. કોઇથી અંજાઇ જાય અથવા વાત કરતાં શરમાઇ જાય એવું કાંઇ નહતું. પુસ્તકમાંથી ડોકું કાઢી મેં બહાર નજર નાખી તે લાગ સાધી એણે મને પૂછ્યું ‘તમે શામાં છો ?’
    મેં કહ્યું ‘ હું એલ.એલ.બી.માં છું.’
    ”ત્યારે આ સંસ્કૃત પુસ્તક તો બહારના વિષયનું હશે.”
    મેં કહ્યું “ના, હું આ વર્ષે એમ.એ.માં એપીયર થવાનો છું અને તેની આ ટેક્સ્ટ બુક છે.”
    "તમે લેંગ્વેજીઝ લીધાં છે ?"
    મેં કહ્યું 'હા,અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત.'
    'તમે સાંટાકૃઝ રહો છો કે અંધેરી ?'
    મેં કહ્યું. 'સાંટાકૃઝ.'
    મિનિટ બે મિનિટને અંતરાયે ઉપરના સવાલ જવાબ અમારે થયા. આઠ મિનિટ થઇ ગઇ એટલે સ્ટેશન આવ્યું. હું ઉતરી પડ્યો. એ પણ ઉતરી. અમે બન્ને છુટાં પડ્યાં. એ સ્ટેશનની ડાઉન સાઇડએ ગઇ. હું અપ સાઇડ તરફ વળ્યો. રસ્તામાં મને એ જ વિચાર આવવા લાગ્યા. આટલા બધા પ્રશ્નો કરવાનું શું પ્રયોજન. ઘેર આવીને મેં મારી વાઇફને આ બધી વાત કરી. "મુંબાઇમાં ઉછરેલાં કેટલાં 'બોલ્ડ' હોય છે. મારા કરતાં એ વધારે ઝડપથી અને હોંશીયારીથી બોલતી હતી. હું ખચકાતો હતો. અન્ય યુવતી સાથે કેમ વાત થાય એ આપણા અમદાવાદી વિચારથી ગભરાતો હતો પણ એને કહ્યું નહતું. જાણે હું પણ સ્ત્રી હઔં તેમ એ બોલે ગઇ."
    બીજે દિવસે અને ત્યાર પછી દરરોજ હું જે કમ્પાર્ટમેન્ટમાં બેસતો તે જ કમ્પાર્ટમેન્ટ શોધીને એ મારી પાસે બેસતી. મારી સાથે યુનિવર્સિટીના કરીક્યુલમ પર. આપણી શિખવવાની પદ્ધતિ પર, અને જુદી જુદી કૉલેજના પ્રોફેસરો ઉપર એ વાતો કરતી. મને ગમે તેવીજ બાબતો પર પોતે પોતાનો અભિપ્રાય સાથે સાથે પૂછતી હોવાથી મને એની કંપનીમાં કંઇક આનંદ મળવા લાગ્યો. જરાક નિરાશા ઉત્પન્ન થઇ કે આવી રીતે આપણાં અમદાવાદી બૈરાં કદી વાત કરી શકે નહિ પતિઓને ગમતા વિષયો ઉપર વાત તો શાનાં કરે પણ એ વાત થતી હોય તો સાંભળી પણ શકે નહિ. ધીમે ધીમે એ પરિચયમાં આવવા લાગી અને થોડાક દિવસ પછી મેં એને પ્રશ્નો પુછવા શરૂ કર્યા, કારણ કે પહેલાં તો હું તેના પ્રશ્નોનો માત્ર ઉત્તર જ આપતો.
    "તમે શામાં છો ?" એક દિવસ મેં પૂછ્યું.
    " હું પ્રીવિયસમાં છું."
    "સેકન્ડ લેંગ્વેજ ફ્રેંન્ચ લીધી હશે " મેં પૂછ્યું.
    "ના સંસ્કૃત જ લીધું છે."
    "કઇ કૉલેજમાં જાઓ છો. એલ્ફીન્સ્ટનમાં ?"
    એણે કહ્યું 'ના ઝેવીઅરમાં.'
    "તમે સાન્ટાક્રુઝમાં કોને ત્યાં રહો છો ?"
    "તમે મિ.દેસાઇ બેરીસ્ટરનું નામ સાંભળ્યું છે ? તે મારા Fadhar થાય. પહેલાં અમે અમદાવાદ જ રહેતાં હતાં."
    "ક્ષત્રિય છો ? હું ધારું છું ખાડિયામાં તમે રહેતાં હતાં."
    "હા, હજી અમારું ઘર ત્યાં છે."
    ચાલો, અમે એક સ્થાનનાં હતાં એટલે જાણે વધારે પરિચિત થયાં હોઇએ તેમ લાગ્યું.
    "તમે અહીં સાંટાકૃઝમાં ક્યાં રહો છો ?"
    મેં કહ્યું, "વીલામાં. તમે પેલી બાજુએ રહો છો ?"
    "હા," કહી થોડીવાર એ શાંત રહી. મુખ ઉપર કંઇક ગુંચવાડાનાં ચિન્હ જણાયાં. ઘડીવાર રહી એણે મને પૂછ્યું :
    "મારે તમને એક વિનંતી કરવી છે."
    "શું છે, કહોને."
    " તમે મારે વાસ્તે એક કલાક બચાવી શકશો ? મારું ઘણું કાચું છે, જો શીખવો તો."
    હું તો એકદમ ગુંચવણમાં પડી ગયો. શું જવાબ દેવો તે સૂઝ્યો નહિ. હું એમને ઘેર તો શિખવવા નહિ જાઉં. પણ મારે ઘેર આવવાનું કેમ કહેવાય ? અને એની પોતાની માંગણીએ એને ઘેર પણ આવવાનું કેમ કહેવાય ? થોડીવાર વિચાર કરી મેં કહ્યું :
    " મને કાંઇ વાંધો નથી. પણ એક તો તમારા ફાધરની પાસે મને આ બાબત કહેવરાવો કારણ કે મને માત્ર તમારા કહેવાથી હા કહેવી ઠીક નથી લાગતું. નહિ કે હું ખાસ માન માગું છું. તમારા પિતાની આમાં સંમતિ છે એ એટલા ઉપરથી જણાય. અને બીજું એ કે હું તમારે ત્યાં તો નહિ આવું. જો તમે - "
    "ના ના હું તમારે ત્યાંજ આવીશ."
    "તો તો સારું. હું તમને એક Female companion આપીશ" મેં કહ્યું.
    સંતુષ્ટ હોય, આભાર માનતી હોય, જાણે પરીક્ષા જરૂર પાસ થઇ ગઇ હોય તેમ તેના મુખ ઉપર એક સ્મિત ફરકી હયું. પોતાની ચોપડીઓ તરફ નજર નાખી.
    "તમારે કઇ ટેકસ્ટ બુક્સ છે સંસ્કૃતમાં ? " મેં પુછ્યું.
    "ન્યાયમાં તર્કસંગ્રહ અને નાટકમાં માલતીમાધવ."
    આપણી યુનિવર્સિટીનું કરીક્યુલમ એક રીતે વખાણવા લાયક છે જુદા જુદા Science, arts, literature, politics વગેરે આપણને શિખવાડી આપણને લીબરલ આર્ટસમાં સાધારણ ચંચુપાત કરાવી આપે છે. અને પછી આપણને આપણી વૃત્તિને અનુકૂલ ધંધા રોજગાર શોધવાનું સોંપી દે છે. પરંતુ આપણી આગળ નાટકો, કાવ્યો અને નવલકથાઓ મુકવામાં આવે છે તે આપણને કેવી અસર કરે છે. સેકન્ડરી એજ્યુકેશન લેતી વખતે આપણી યુવાવસ્થાયે જ હોઇએ છીએ, અને જો પ્રાયમરી વખતે આપણી ઉપર આપણા મનને અભ્યાસ સિવાયને માર્ગે જતાં રોકવાનું નથી શિખવવામાં આવતું તો યુવાવસ્થાનો ઉભરાતો પ્રવાહ આવાં નાટકો વગેરેથી મને લાગે છે કે ઉશ્કેરાય છે. કેટલાક યુવાનો માલતી અથવા શકુંતલા જેવી આદર્શ રમણીઓ પોતાના સાથી તરીકે આપણા સમાજમાં શોધ્યા કરે છે અને ન મળવાને લીધે નિરાશ થઇ દુ:ખી બને છે. બાળપણમાં પરણેલા કેટલાક આ જ કારણને લઇને પોતાના ગૃહસ્થાશ્રમને બગાડે છે. ન પરણેલાઓ પરણવા ઇચ્છે છે. અને આવું જ સ્ત્રી વિદ્યાર્થીનીઓમાં પણ બનતું જાય છે. આ વિચાર મને આવી ગયો પરંતુ એને મેં કંઇ કહ્યું નહિ. મારું ઠેકાણું એણે માગી લીધું અને સ્ટેશન આવતાં અમે છુટાં પડ્યાં.
    ઘેર જઇ મેં કૌમુદીને આજની વાતચીત કરી અને સંસ્કૃત સાથે સાથે શીખવા બેસવાનું કહ્યું. બીજા જ દિવસે મારા પર મિ.દેસાઇનો કાગળ આવ્યો અને ત્રીજા દિવસે સવારથી એણે મારી પાસે આવવાનું શરૂ કર્યું. 'તર્કસંગ્રહ' અને 'માલતીમાધવ' વારા ફરતી દિવસો રાખ્યા.
    દરરોજ સવારમાં કૌમુદી તથા ચારૂચંદા બેસતાં. તર્કસંગ્રહમાં કાંઇ કૌમુદી બરોબર રસ લેતી નહોતી પરંતુ માલતીમાધવ વચ્ચે તો બંન્ને તલ્લીન જ થતાં. જો સત્ય કહું તો મને આ શૃંગાર રસનું નાટક સ્ત્રીને શિખવતાં અત્યંત શરમ લાગતી અને એ લોકો પણ તેટલાંજ શરમાતાં. મારા મોં પર હું ગંભીરતા રાખતો. થોડે દરજ્જે ચારૂચંદા પણ રાખતી, પણ કૌમુદી તો 'બળ્યું આ નાટક' કહી વારંવાર અવળું જોઇ મોં મલકાવતી. જેમ બને તેમ હું મારા શબ્દોમાં શૃંગાર રસ ઓછો મુકતો અને વારંવાર એને નીતિનો "turn' આપતો. પરંતુ શૃંગાર ને શૃંગાર જ. એની અંદર કોઇ શાંત રસ ભળે ? આ છોકરી ઘણી intelligent હતી. જો સમજાવીએ તો તેને મગજમાં ઉતરતાં વાર નહોતી લાગતી, અને તર્કસંગ્રહ જેવા પુસ્તકમાં પણ ઘણી સરળતાથી એ શીખવા મંડી હતી. ભાવાર્થ બરોબર સમજ પડે, ભાષાન્તરમાં ભૂલ ન પડે, શબ્દોની નોટસ ભૂલાય નહિ એ ઇચ્છાઓથી હું મારું જ્ઞાન સંપૂર્ણપણે આ વિષયમાં પરોવતો, આટલો જ મારો દોષ હતો.
    ત્રણ મહિના સુધી એના મનમાં કોઇપણ જાતની લાગણી ઉદભવી નહોતી. પરંતુ સમર વેકેશન પડ્યું ત્યારથી એની ચિત્તવૃત્તિ બદલાઇ એનું ધ્યાન તર્કસંગ્રહમાં પહેલાં જેટલું રોકાતું તેટલું હવે નહોતું રોકાતું, અને માલતીમાધવમાં એનેન અત્યંત રસ પડવા માંડ્યો. એના પુસ્તકમાં

    व्यतिषजति पदार्थान् आन्तर: कोऽपि ह॓तु: ।
    न खलु बहिरूपाधीन् प्रीतय: संश्रयन्ते ॥

    એ મકરન્દનો શ્લોક એણે માર્ક કરી રાખેલો. એને ગોખી નાખેલો અને વારંવાર એ સબંધી મારો અભિપ્રાય પૂછેલો કે 'તમે એમ માનો છો કે નિ:સ્વાર્થ પ્રીતિ હોય ! સ્વભાવથી જ એવી પ્રીતિ ઉદભવતી હશે વગેરે.' પરંતુ હું મારા વિચાર જણાવવામાં બહુ સાવચેતી રાખતો. રખેને એના ઉપર કોઇ અવળી અસર થઇ જાય. માલતીના વિરહની વાતથી એના હ્રદય પર ઊંડી અસર થતી અને કેટલીક વખત તો આંસુ ભરાઇ જતાં. મને વિચાર આવતો કે વિરહ ન સમજનારી આ છોકરીને વિરહની વેદનાની શી સમજણ પડે. પરંતુ મારા ધારવામાં ભૂલ હતી. બીજા એક મહિના પછી એના અધર પર ફીક્કાશ જણાવા લાગી. એના મુખ પરથી લોહી ધીમે ધીમે ઊડી જવા લાગ્યું. એના પોષાકમાં ફેરફાર પડવા માંડ્યો. વાળ ઓળવામાં, કપડાં પહેરવામાં વગેરેમાં એ દરકાર હવે ઓછી કરતી. મેં એને વારંવાર પૂછેલું કે 'શરીર સારું નથી' અથવા 'વાંચો છો વધારે' પણ 'ના ના" એટલું જ કહી એ અટકતી. એક દિવસ રવિવાર હતો. હું મારા સ્નેહીને મળવા હયો ત્યાંથી સાંજે પાછો આવી અને મારી રૂમનું બારણું ખખડાવ્યું. ત્રણેક મિનિટ ઊભા રહ્યા પછી કૌમુદીએ ઉઘાડ્યું અને કાંઇ સવાલ કરું તે પહેલાં તો પાણીની ચોકડી આગળથી ચારૂચંદા મારી સાથે બોલ્યા વગર પસાર થઇ. એની આંખો ફુલેલી અને રડીને છુપાવવાને જોરથી લોહી હોવાથી આજુબાજુનો ભાગ રાતો થઇ ગયો હતો. કૌમુદી પણ જરા રડી હોય તેમ લાગ્યું કારણ કે એક તો મુખ ઉદાસ હતું, અને બીજું તરત હું ડોકા બારી પાસે એનો પાલવ ઝાલી ઊભો રહ્યો ત્યારે છેડો જરા ભીનો હતો જે તરતજ એણે ઉતાવળથી ખેંચી લીધો.
    "ચારૂચંદા અત્યારે ક્યાંથી આવી હતી ? મને બોલાવ્યા વગર એ જતી કેમ રહી ? અને મોઢું રડ્યું હોય તેવું લાગ્યું. શું હતું ? " મેં પૂછ્યું.
    ઓચિંતી એણે પોતાની ડોક મારા ખભા ઉપર નાખી દીધી, અને મને બરડે બાઝી. બાજુ પર ફરી મેં એને મારી બાથમાં લીધી અને નીચે તકીયા પાસે બેસાડી " કહોને શું છે ?"
    શાંત થઇ ત્યારે કહ્યું 'મારી એક વિનંતી સાંભળશો અને સ્વીકારશો !"
    "પણ કહોને છે શું ?"
    "આજે તમારા ગયા પછી ચારૂચંદા આવ્યાં હતાં. ઘણા દિવસની એમણે એમના મનની વાત મને આજે કરી કારણકે ધીમે ધીમે એ મારી સાથે વધારે સંબંધમાં આવતાં હતાં. થોડીવાર બેસી એ મારા ખોળામાં માથું મુકી એકદમ રડી પડ્યાં. ખૂબ રડ્યાં તે એટલે સુધી સુધી કે સમજણ વગર હું પણ રડી પડી."
    પછી મને કહ્યું કે " કૌમુદી બેન તમો મારા સ્નેહી છો? મારું ઇચ્છો છો ? "
    મેં કહ્યું "એમ કેમ પૂછો છો ? આટલો બધો વખત આપણે સાથે રહ્યાં અને આવું તમારાથી મને પુછાય."
    "ત્યારે તમે મારા હંમેશ બેન રહેશો ?"
    "ઇશ્વર કરશે તો હું છું અને રહીશ. કહો તમારે શું કહેવું છે ?"
    "હું કાંઇ તમને કહું તો તમે મને ધિક્કારશો નહિં ? મને તમારી દુશ્મન તો નહિ ગણો ને ?"
    "જે હોય તે કહો. મને કશુંય લાગશે નહિ. તમારા કહેવાથી મને કાંઇ દુ:ખ નહિ થાય."
    "હું તમારી હંમેશા સાથેજ રહેનારી-બેન બનું તો તમને ગમશે ને.'એ મને ખચકાતાં ખચતાં કહ્યું.
    હું આ શબ્દોનો અર્થ કરવામાં ગુંચવાઇ ગયો. એકદમ જુદા જુદા અર્થ કરતાં શરીર કંપવા લાગ્યું." કદાચ આ અર્થ હોય તો,અરે આ શું ? " વગેરે વિચારો એક પલકમાં આવી ગયા. કૌમુદી મને બધી વાત કહેતા તે ભાન ભૂલી ગયો અને મારી અધીરાઇને લીધે હું નવા નવા અર્થ એ શબ્દોમાંથી કાઢવા માંડ્યો. ચિત્ત ઠેકાણે આણી કૌમુદીની વાત સાંભળવા માંડી. "પહેલાં તો સમજી નહિ પણ પછી એ કદાચ આ અર્થ છે કે નહિ તે જાણવા પૂછ્યું 'એટલે એટલે ! હું કાંઇ સમજી નહિ"
    "તમે તમારી મેળેજ અર્થ કરોને એનો શો અર્થ થાય" મને લાગ્યું કે એમનાથી કહેવાતું નથી એટલે મેં કહ્યું "હું ધારું કે તમે હંમેશ મારી સાથે રહેવાનું પસંદ કરો છો. તમને વધારે ઘેર નથી ગમતું. ખરૂં ?"
    "હા, મને નથી ગમતું. પણ તમે હજુ પૂરું સમજ્યાં નથી. લ્યો. હું સ્પષ્ટ કહી દઉં છું કે હું તમારા પતિને અત્યંત ચાહું છું. આટલું કહી ફરી મારા ખોળામાં એ પડ્યાં અને રડવાનું શરૂ કર્યું. હું તો ગભરાઇ ગઇ, બહાવરી હઉં તેમ થઇ ગયું પણ સાવધ થઇ મેં કહ્યું " રડ્યા વગર મને કહો કે એનો શો ઉપાય ? લ્યો છાનાં રહો. મને રસ્તો બતાવો કે મારે શું કરવું ? હું તો તમને મારા બેન ગણું છું, અને ગણીશ પણ એ તમારી આ વાત નહિ જાણતા હોય. તમે કહો એ કરોં. આમાં મને તો કાંઇ સમજણ નથી પડ્તી."
    આંસુ લુછી "કૌમુદી બેન ! હું એટલું જ માગું છું કે આવતા એમને કહો. એમને મારી તરફ લાગણી છે અને મારી તરફ જ એમને દયા તો આવશે અને નહિ તો જરૂર હું મરી જઇશ. કહો આપ મારો પક્ષ લેશો. મને બચાવશો ?" એમ એ બોલી.
    મેં કહ્યું કે 'હા હું એમને વાત કરીશ.' એટલામાં તમે આવ્યા.
    હું તો ગુંચાઇ જ ગયો. વારંવાર 'આ શું ?' એમ કહેવાય ગયું 'દયા તો કરશે જ અને નહિ તો હું મરી જઇશ' મને ચાહે છે. કૌમુદીની હંમેશની બેન થવા માગે છે. મને એનો સ્વીકાર કરવાનું કહે છે ? મેં ભૂલ કરી પણ હું જાણતો હતો કે આ પરિણામ આવશે ? હું પરણેલો છું વડનગરો નાગર છું. એ ક્ષત્રિય છે. એને કાલે શિખામણે આપીશ. એ તમારી ઇચ્છા વ્યર્થ છે. ચારૂચંદા ! મારાથી મારી જ્ઞાતિનાં બંધનો તોડાશે ? અને તેમ કરું તો શું હું Polygamy નથી કરતો અને એ શું હિંદુસ્તાનના સમાજનો મહાન અપરાધ નથી. પણ એ મરી જશે. એને તેને લીધે મારા પર પડવાની ટીકાઓ ખાતર હું જાણી જોઇને એનો ભોગ આપીશ. મારી નજર આગળ બિચારીને મરવા દઇશ. હું દર્દીનો વૈધ હાથમાં ઉપાય છતાં એને મરવા દઇશ પણ કાલે એને જરૂર મારે કાંઇક કહેવું જોઇએ. જો એ પોતાની મેળે આ બાબત મુકી દે તો વધારે સારું.
    "એનો જવાબ એ કે એ કાલે આવવાનાં જ નથી અને કહેતાં ગયાં છે કે તમારા શિખામણના શબ્દો મને એક્કે અસર કરવાના નથી કારણ કે માલતીમાધવ શિખવતા એમણે ઘણુંય શિક્ષણ આપ્યું છે. એ શિક્ષણ મને યાદ છે. હું મારા મનને દબાવવાને એ શિક્ષણનો ઉપયોગ કરતી હતી પણ એ હવે નકામું છે. તમે ન ધારતા કે આ બે દિવસથી જ ઉત્પન્ન થયેલી લાગણી છે, અને એને દબાવવાનો યત્ન કરવામાં આવ્યો નથી. કાલથી એ હવે આવવાનાં નથી. પરીક્ષામાં બેસવાનાં નથી. કારણ કે જરાય વંચાયું નથી. એમના મોં પરની ફિક્કાશ ઉપરથી તમને જણાય છે કે નહિ કે આ ફિક્કાશ કેટલા દિવસ પછી આવવા માંડી છે. કહ્યું છે કે વિચાર કરી મને ઉત્તર આપશો. એમને સ્વીકારશો જ અને નહિ તો આ સ્ત્રીની હત્યા તમારે શિર છે."
    મારો ઉત્તમમાં ઉત્તમ નીતિનો શિક્ષણનો આ માર્ગ પણ મારે વ્યર્થ પડ્યો. હવે શું કરવું ? એને કાંઇ john is mortal જેવું જ્ઞાન છે કે એને reasoning થી સમજાવવું. જે યત્ન હું કરવાનો હતો તે તો તેણે પોતે જ કર્યો છે. પ્રિય ભાઇ ! આવે વખતે મારે શું કરવું એ કાંઇ જો તમને સુઝે તો મને જણાવજો. એક તરફ bigamyનો અપરાધ છે, બીજી તરફ સ્ત્રીહત્યાનું પાપ છે. આ બેમાંથી ક્યું પસંદ કરવું એમાં evils utilitarian and moral sense or the ories લગાડતાં છતાંય મને તો કાંઇ રસ્તો જડતો નથી. સમય વહી જશે તો બિચારી -

    એજ. લી. તારો....

    આનો ઉત્તર શો લખવો તે મને પણ કાંઇ સૂઝતો નથી. એક તરફ આખી Society ઘસડે છે તો બીજી તરફ એક કુમારિકા ઘસડે છે. સુધારકો, અને શાસ્ત્રીઓ ! કાંઇક ઉત્તર આપશો એમ આશા છે.

    ******************************

    'નવલિકાસંગ્રહ પુસ્તક પહેલું' સંપાદક રામચંન્દ્ર દામોદર શુકલ, બીજી આવૃત્તિના સંપાદક : જયેશ ભોગાયતા, ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,ગાંધીનગર