• ઝરમર ઝરમર વરસતાં એકાવન ‘શ્રેષ્ઠ વર્ષાગીતો’

    આદિ-અનાદિકાળથી મનુષ્ય પ્રકૃતિ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલો રહ્યો છે. વિધ વિધ રીતે પ્રકૃતિનું આકંઠ પાન કરતો આવ્યો છે. અનેકવિધ રીતે પ્રકૃતિ સાથેવણાતો રહ્યો છે. આ વણાટ એંકેન પ્રકારે તે ઉકેલતો આવ્યો છે. ક્યાંક ચિત્રમાં, શિલ્પમાં કે સિનેમા સાહિત્યમાં એંકેન પ્રકારે વ્યક્ત કરવાની મથામણ કરતો આવ્યો છે/ કરી રહ્યો છે.

    કહેવાનો મતલબ એટલો જ કે, ‘પ્રકૃતિ’ માણસ સાથે ‘માણસનીપ્રકૃતિ’થી જ જોડાયેલી છે. મૉકો મળતાં જ તે કોઇ ને કોઇ માધ્યમથી પ્રગટ કરતો રહ્યો છે. એમાંથી સહિત્ય પણ કેવી રીતે બાકત રહી શકે? એ પછી વિશ્વ સાહિત્ય હોય, ભારતીય સાહિત્ય હોય કે પછી આપણું ગુજરાતી સાહિત્ય હોય. કવિઓ-લેખકોએ વિવિધ સાહિત્ય્સ્વરૂપોમાં મન મૂકીને વર્ણવ્યો-વહાવ્યો-ગાયો છે.

    છે...ક, મધ્યકાળના સાહિત્યથી આજ સૂધીના આધુનિક ઇવન અનુઆધુનિક ગુજરાતી સાહિત્ય પર આછેરો દ્ર્ષ્ટિપાત કરીએ તો પણ, એવાત તો તરત જ ધ્યાન પર આવે છે; ને અવાત તો બેવડી ધ્યાન પર આવે કે મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્ય કરતાં અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં પ્રકૃતિને મન ભરીને આલેખાઇ છે. ને એમાંય ખાસ તો વર્ષાઋતુનું વર્ણન અનાધાર રીતે થતું રહ્યું છે.

    શ્રી સંજય મકવાણા સંપાદિત ‘શ્રેષ્ઠ વર્ષાગીતો’ આ વાતમાં ઉમેરો કરે છે. અર્વાચીન ગુજરાતી કવિઓની કલમે ટપકેલાં કેટલાંક કાવ્યો ને અહીં સંપાદિત કર્યા છે. વિધ વિધ રીતે વરસાદનો મહિમા ગાતાં આ કાવ્યોમાં કવિઓએ કેવી રીતે વર્ષાને માણી છે-જાણી છે, એ જોવાનો પણ એટ્લો જ આનંદ છે જેટલો આનંદ અનાધાર વર્ષા નીચે ઊભા રહી ને ભીંજાવાનો છે. તો ચાલો, ભિંજાઇએ કેટલાંક વર્ષાનાં ‘શ્રેષ્ઠ વર્ષાગીતો’થી...

    51 ગીતોના સંપાદનમાં વરસાદને અનેક રીતે વધાવાયો છે. આલેખાયો છે. જૂઓ ચંદ્રકાંત શાહની પહેલી જ રચના:

    “ચોમાસું આવે ને વીંઝાતી, ભીંજાતી આવે રે...
                        વરસાદી છોકરી.
    ચોમાસું જામે ને લથબથ વીંખાતી આવે રે...
                        વરસાદી છોકરી...”

    વીંઝાતી, ભીંજાતી, લથબથ, વીંખાતી... વરસાદી છોકરી. કેવા અદભૂત શબ્દોના લય સાથે કવિએ ચોમાસાને નિમિત્ત બનાવી ને છોકરીના કોમાર્યને પ્રગટ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. તો, વિમલ અગ્રાવત ‘સાજણ રહે છે સાવ કોરામાં નાયિકાની અષાઢી સાંજના એકલતાનો વિયોગ રજુ કરતાં કહે છે કે:-

    “…આયખામાં આવી છે અષાઢી સાંજ અને ઝરમરિયાં વરસે છે ફોરાં,
    સખીરી મારા સાજણ રહે છે સાવ કોર.
    સાજણ છે મારો સૈ વેકુરનો વીરડો ને મારી તરસ ધોધમાર,
    તો ય મારા સાજણ રહે છે સાવકોર....”

    નિમિત્ત ‘ઝરમરિયાં ફોરાં!.’ ને, વિયોગની વેદના ને ધોધમાર’ બતાવતું આ ગીત સુમધુર લય સાથે સુદંર રીતે આકારિત થયું છે.

    આધુનિક ઉપકરણો સાથે વરસાદને વર્ણાવતાં ગૌરાંગ ઠાકર ‘તારો મોબાઇલ નથી રેંજ માં’ કેવું સ-રસ રીતે આલેખે છે.

    “...કાળિયા વરસાદ તને પરણાવી ધરતીને,
    દીધો છે સેલફૉન દહેજમાં,
    અષાઢી મેઘ મૂવા ક્યાં તું ભરાણો,
    આજ તારો મોબાઇલ નથી રેન્જમાં...”

    -ને એમ કરી ને, આખાય ગીતમાં વરસાદને ધરતી સાથે પરણાવીને બન્નેના મીલનમાં ‘મોબાઇલ’નું કેવું આધુનિક માધ્યમ ખડું કર્યું છે!.

    તો વળી, ચોમસાને ટપાલમાં મોકલતા ‘સંદીપ ભાટિયા’ કહે છે કે:

    “આખું ચોમાસું તેં મોકલ્યું ટપાલમાં,
    ને પરબીડિયું ગયું ગેરવલ્લે,
    હવે મારું ભીંજાવું ચ્ડ્યું ટલ્લે....”

    આખાયે ગીતમાં વલ્લે, ટલ્લે, જવલ્લે, ગલ્લેનો રસિક પ્રાસ, લયાત્મક ગતિની સાથે વરસાદી ઠપકો વ્યક્ત કરે છે.

    શ્રી મુકેશ જોષી આભ અને ધરતીના મીલનની વાત એક ગીતમાં રજૂ કરતાં કહે છે કે:

    “...આઠ આઠ મહિને પણ આભને ઓચિંતી ધરતી આવી ગઇ યાદ,
    એવામાં આભ જરા નીચે ઝૂક્યું ને પછી ધરતી ચૂમી લીધી એક શ્વાસ...”

    વરસાદના પ્રથમ દિવસે, શ્રી લાલજી કાનપરિયા વરસાદની સાથે કોનાં ને કેવાં સ્મરણો સાદ પાડે છે!. એનું સુંદર વર્ણન ‘અસાઢસ્ય પ્રથમ દિવસે...’ માં કરે છે. જૂઓ:-

    “...વરસે કોનાં સ્મરણોનો વરસાદ રે આ અસાઢસ્ય પ્રથમ દિવસે,
    જળથી લથબથ કોણ પાડતું સ્વાદ રે આ અસાઢસ્ય પ્રથમ દિવસે...”

    ઉષા ઉપધ્યાય તો વરસાદી વાતથી અચરજ પામીને, વરસાદની આધ્યાત્મિકતા વિશે કહે છે કે...

    “…નભ વચ્ચે આ કયો ખલાસી
    જળની જાળ ગૂંથે છે ?!
    જાળ ગૂંથીને ઊભો થતાંમાં
    ખેસ જરા ખંખેરે,
    પલકા વારમાં ગોરંભાતાં
    નભને ઘનવન ઘેરે...”

    ને, આજ વરસાદમાં સખીને ‘આવ સખી’ કહીં ને “આવ સખી મોસમના પહેલા વરસાદમાં... રેશમિયાં ફોરાંને ઝીલશું સંગાથમાં લીલુડાં પાનની કુમાશે....” વરસાદના આગમન સાથે સખીને પણ આમંત્રે છે. અનિલ જોશીની અનુભૂતિ તો તદ્દન જુદા જ પ્રકારે વ્યક્ત થયેલી જોવા મળે છે. ‘પહેલા વરસાદનો છાંટો’ માં કહે છે કે:

    પહેલા વરસાદનો છાંટો મુને વાગ્યો હું,
    પાટો બંધાવા હાલી રે....
    વેંત વેંત લોહી કાંઇ ઊંચુ નીચુ ને,
    જીવને ચઢી ગઇ ખાલી રે...

    અદભૂત રીતે અહીં નાયિકાને પહેલા વરસાદમાં થતા અનુભવને આલેખાયું છે.
    ‘વરસાદ ભીંજવે’માં રમેશ પારેખ નાયક-નાયિકાના પ્રણયનું સુંદર આલેખન કરતાં કહે છે કે:

    “...આકળવિકળ આંખકાન વરસાદ ભીંજવે
    હાલકડોલક ભાનસાન વરસાદ ભીંજવે.
    બંધ હોઠમાં સોળ વરસની કન્યા આરસ મરડે રે વરસાદ ભીંજવે
    લીલો ઘમ્મર નાગ જીવને અનરાધારે કરડે રે વરસાદ ભીંજવે....”

    -ને આખ્ખાય ગીતમાં મન ભરીને પ્રણયને ગાયો છે. તો વળી, ક-સમયે થયેલા વરસાદના મવઠાવામાં મીઠો ઠપકો આપતાં કહે છે કે : ‘ભર બપ્પોરે અચાનક માવઠું મુશળધાર આવીને તડકાછાંયા ભીંજવી ગયું...’ બન્નેય ગીતમાં ઠપકાભરી મીઠાસને આલેખી બતાવી છે.

    ‘મોસમનો પહેલો વરસાદ’માં મનોહર ત્રિવેદી પહેલા વરસાદની આહલાદક અનુભૂતીને રજૂ કરે છે. વરસાદ જાણે કે દરિયો બનીને ફરિયામાં પડ્યો છે. વરસાદને રજૂ કરતાં કહે છે કે:

    “...મોસમનો પહેલો વરસાદ પડ્યો, હેય હેય!-
    આળસ મરડી ફટાક છાપરાનાં નળિયેથી
    દરિયો ફડિયામાં દડ્યો, હેય હેય!-

    દરિયાને ફરિયામાં લઇને ‘હેય હેય!’ કરતું આ ગીત, વરસાદની જેમ ધરરર... કરતું કેવું લયબદ્ધ વરસ્યું છે!
    ઉપરાંત ‘આવે આવે ને જાય રે મેહુલિયો’ પ્રહલાદ પારેખ, ‘વર્ષાની રૂમઝૂમની રાત’ ઉમાશંકર જોશી, ‘આવે મેહુલિયો!’ અવિનાસ વ્યાસ, ‘અઢી અક્ષરનું ચોમાસું’ ભગવતી કુમાર શર્મા, ‘વરસદ! તારા નામ પર’ વેણીભાઇ પુરોહિત, ‘પહેલે વરસાદે રાજ’ નીતા રામૈયા ઇ. જેવાં અહીં સંપાદિત સર્વે ગીતોમાં બધા જ ગીતકારો પાસેથી જુદી જુદી રીતે, જુદા જુદા નિમિત્તે વરસાદનો મહિમા ગાતાં વર્ષા ગીતો સાપડ્યાં છે.

    સમગ્રતયે આ ગીતોમાં કવિએ વરસાદને અનેક પરંપરાગત અને આધુનિક સંદર્ભો સાથે સરખાવીને વહાવ્યો છે. નોખી-અનોખી અભિવ્યક્તિ સમગ્ર કાવ્યોમાં જોઇ શકાય છે.

    અત્રે, ધીરૂ પરીખ સંપાદિત ‘આપણાં ઋતુકાવ્યો (મધ્યકાળથી અર્વાચીનકાળ)’ નું પણ સ્મરણ થઇ આવે છે. ખૂબ સરસ અને એક આગવા દ્રુષ્ટિકોણથી સંપાદિત થયેલું આ સંપાદન પણ, ગુજરાતી કવિતાસહિત્યનાં સંપાદનોમાં એક આગવી મુદ્રા ઊભી કરે છે. તો 51 ગીતોમાં વરસતા વરસાદનું આ સંપાદન પણ, ગુજરાતી કાવ્ય સંપાદનોમાં નોંખી ભાત પાડે છે.

    શ્રી સંજય મકવાણાનો આ પ્રયત્ન ચોક્કસથી સર્વે ભાવકોને ‘શ્રેષ્ઠ વર્ષાગીતો’થી ભીંજવશે એમાં બે મત નહી. ગીતોને પસંદ કરવાની સૂઝ એક અચ્છા સંપાદકની દ્રુષ્ટિને છતિ કરી જાય છે. ‘વરસાદની મોહકતા’ નામે પ્રસ્તાવના પણ મનમોહક બની છે. ને, સાથે સાથે સંપાદનને એંતે અપાયેલ ‘ટીપ્પણી’માં દરેક ગીતોનો રસાસ્વાદ અભ્યાસ પણ સ-રસ અભ્યાસી લેખ બની રહ્યો છે. પણ! એ ચોક્ક્સ કહેવું ઘટે કે, જો આ સમગ્ર ગીતોને એક ઐતિહાસિક ક્રમમાં મૂકી શકાયાં હોત તો સોનામાં સુગંધ....

    શ્રી સંજય મકવાણા પાસેથી આવાં સમૃદ્ધ અને નવીનત્તમ વિષયોને લગતાં સંપાદનો મળી રહે એવી આશા... અભિનંદન શ્રી સંજય મકવાણા સહેબને...

    ******************************

    ડૉ. દશરથ સો. પટેલ
    કે. આર. આંજાણા આર્ટ્સ અને કૉમર્સ કૉલેજ, ધાનેરા.
    જિ: બનાસકાંઠા.
    ઇ-મેલ: dspatel282@gmail.com