Sahityasetu

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ દ્વારા ૨૦૧૦-૧૧ નો શ્રી દિનકર શાહ કવિ ‘જય’ પારિતોષિક અને ૨૦૧૨ નો ‘કુમાર’ શ્રેષ્ઠ વાર્તા પારિતોષિક મેળવનાર તેમજ જેમની ‘કમાણી’ વાર્તાનો હિન્દી ભાષામાં અનુવાદ થયેલ છે એવા સાંપ્રત લેખિકા પન્ના ત્રિવેદીની ઓળખ આપતાં ડૉ. સુધા પંડ્યા લખે છે-
‘ગુજરાતી સાહિત્યની સમ્રૃધ્ધિ અર્થે સંનિષ્ઠપણે સેવા કરનારા નવયુવા શબ્દસાધકોમાંના એક એટલે ડૉ. પન્ના ત્રિવેદી.’^[1]
આગળ તેમની વાર્તાઓ માટે અભિપ્રાય આપતાં તેઓ જણાવે છે-
‘ એમની વાર્તાઓમાં વિવિધ સ્તરનું વાસ્તવ નવા જ આયામ સાથે પ્રગટ થાય છે. તથ્યને નૂતન અભિગમ સાથે અભિવ્યક્ત કરવાની એમની આવડત સ્તુત્ય છે. બહુ ઓછાં પાત્રો દ્વારા આપણી ચૈતસિક મથામણોનું-ગડમથલોનું તેઓ સૂક્ષ્મતાથી નિરૂપણ કરે છે. સંવિધાન અને કલાપક્ષે આ વાર્તાઓ નવી ક્ષિતિજો રચી આપે છે.’^[2]

તાજેતરમાં જ પન્ના ત્રિવેદીનો ત્રીજો વાર્તાસંગ્રહ ‘સફેદ અંધારું’ (૨૦૧૪) પ્રગટ થયો છે. આ પહેલાં ‘આકાશની એક ચીસ’ (૨૦૦૨) અને ‘રંગ વિનાનો રંગ’(૨૦૦૯) વાર્તાસંગ્રહ પ્રકાશિત થઇ ચૂક્યા છે.

આ ઉપરાંત ‘એકાંતનો અવાજ’( કવિતાસંગ્રહ-૨૦૧૦), ‘મારો પરિવાર’ (અનુવાદ-૨૦૧૧), ‘ ગુજરાતી સાહિત્યમાં રેખાચિત્રની ગતિવિધિ ‘ (શોધનિબંધ-૨૦૧૧), ‘ગુજરાતી રેખાચિત્રો’ (સંપાદન-૨૦૧૨) અને ‘પ્રતિસ્પંદ’ (વિવેચન-૨૦૧૪) ‌‌–‌ પુસ્તકો પણ પ્રકાશિત થયાં છે.

‘સફેદ અંધારું’ વાર્તાસંગ્રહમાં સમાવિષ્ટ થયેલી વાર્તાઓ ‘મમતા’, ‘નવનીતસમર્પણ’, ‘પરબ’, ‘તાદર્થ્ય’, ’કુમાર’, ‘ઉદ્દેશ’, ‘જલારામદીપ’ જેવા સામયિકોમાં પ્રગટ થયેલ છે.

લેખિકા નિવેદનમાં પોતાના વાર્તાલેખન વિશે જણાવે છે- ‘લેખનાર્થે પ્રેરવા માટે કોઇ મોટા બનાવો કે વિક્ષોભજનક ઘટનાઓ જ માત્ર જવાબદાર નથી. કોઇને નજરે ન ચડે એવી નાનકડી ક્ષણ પણ મને પારાવાર અજંપ બનાવે છે. મારી કલ્પના અને પ્રચલિત સામાજિક સંદર્ભોને સહારે એક સૃષ્ટિ રચાતી આવે. મારી વાર્તાઓ એ આવી પ્રત્યક્ષ અથવા પરોક્ષ અનુભૂતિના અમૂર્ત વિવર્તોનું રૂપ માત્ર છે.’^[3]

એસિડથી દાઝેલા ચહેરે જીવતી ધાની, પતિ સુકેતુનો શારીરિક-માનસિક ત્રાસ સહન ન થતાં પોલીસને ફરિયાદ કરતી ન્યૂઝરીડર માધવી, મેળામાં જમીનદાર ભીમારાવે સેંથીમાં સિંદૂર પૂરતાં તેનો પ્રતિકાર કરતી તેર વર્ષની અમોલી, પતિની મારઝૂડ સહન ન થતાં છૂટાછેડા લેતી કામવાળી બેલ્લી, એકતાલીસ વર્ષીય અપરિણીત અભિનેત્રી નીલિમારૉય, વૉરંટ વગર ગુનો દાખલ કર્યા વિના પોલીસના હાથે થયેલ પતિના મોતની સાક્ષી બનતી ઉલ્ફત, પોતાના પતિને બહારના માણસ તરીકે શંકાશીલ દષ્ટિથી જોતી શુભા, પોસ્ટઓફિસમાં કારકુન તરીકે નોકરી કરતો અને પત્નીને સળગાવી દેતો તુકારામ શિંદે, ભગવાન વિષે મૂંઝવતા પ્રશ્નો, ફરિયાદો માટે ભગવાનને કાગળ લખતો ધોરણ-૭ નો વિદ્યાર્થી સંજુ, બગીચામાંથી બદામ તોડી જતાં એક છોકરાને આવેશમાં આવી ગોળીથી વીંધનાર રિટાયર્ડ ફોજી દયાલસિંહ, છાપું નાખનાર નથ્થુ વગેરે ‘સફેદ અંધારું’ વાર્તાસંગ્રહની વાર્તાઓના મુખ્ય પાત્રો છે.

સંગ્રહની વીસ વાર્તાઓમાં સ્ત્રીનું શારીરિક-માનસિક શોષણ, જાતીય સતામણી, આત્મહત્યા, નાની બાળકી પર થતા બળાત્કાર, વ્યાભિચાર જેવી સમસ્યાઓ તેમજ માનવના સારા સ્વભાવને છેતરવાની વૃત્તિનું આલેખન થયું છે. અહીં વીસમાંથી અગિયાર વાર્તાઓમાં નારી કેન્દ્રમાં છે. લેખિકા કોઇ એક ઘટના કે સંવેદનને પકડી વાર્તારૂપે કળાઘાટ આપે છે.

લેખિકા પાત્રવર્ણનમાં એક શબ્દચિત્ર ખડું કરી આપે છે. જેમ કે,

1. ‘ઉઝરડો’ વાર્તામાં ભંગાર-પસતીવાળાનું વર્ણન –
   ‘ પીળાશ પડતી મોટી આંખો, આગળ પડતાં દાંત, ધૂપેલની આખી શીશી જ નમાવી દીધી હોય એમ તેલથી લથપથ ચીકણું માથું, ચપટું-પ્હોળું નાક, બેસી ગયેલું જડબું, ડામર રંગનો એક ચહેરો, વસ્તીથી થોડે દૂર આવેલા આ બંગલાઓ તરફ તેલના એકાદ-બે ખાલી ડબ્બા અને પસ્તીના નામે બે-ચાર છાપાં નાખી, લારી લઈને, કંઈક જીભના ડૂચા વાળીને ‘હેઈંઈંઈંઈં.....યાળવાલ્યારાઆઆઆ.....કિયેએએઇયોઓઓ...’ જેવી બેમતલબવાળી બૂમો પાડતો આવતો _ ’(પૃ.૧૪૨)
2. ‘પૂલ’ વાર્તામાં ફકીરનું વર્ણન-
   ‘ ભૂરા રંગના ચોકડાવાળી લૂંગી, લીલા રંગનો ઝભ્ભો ને ખભે સફેદ રંગનો ખેસ નાખીને ઊભેલો કાળો કાળો એક ફકીર એની લોબાનદાનીને પૂંઠાથી હવા નાખતો ચાલતો આવ્યો. ’ (પૃ.૮૪)
3. ‘શુક્રવારની એક સાંજ’ માં ચીન્નીનું વર્ણન-
   ‘ _પૂરો છ ફૂટિયો, પ્હોળા ખભા, ટૂંકા વાળ, ભીનો વાન, નાનું ચપટું નાક અને કાનમાં વાળી પહેરતો ચીન્ની. એની આંખો દેખાવે કોઈ ચીની જેવી, બલકે એથીય વધુ ચૂંચરી હોવાથી સહુ એને ચીન્નીના નામે જ ઓળખતા, ’ (પૃ.૬૦)
4. ‘આકીન’ વાર્તામાં આકીનનું વર્ણન ¬–
   ‘ _ અણિયાળું નાક, ઊંચું કદ, ચમકીલી આંખો, મજબૂત બાંધો અને ઘરડા કહે છે કે એમ પ્રખર વિદ્વતાને પ્રમાણિત કરતી ભરાવદાર એવી કાનની બૂટ, જે તડકામાં રતૂમડી દેખાતી હતી. ’(પૃ.૮૭)
5. ‘નથ્થુનું મોત’ વાર્તામાં નથ્થુનું વર્ણન-
   ‘ નથ્થુ ! આ એ જ નથ્થુ કે જે રોજ પરોઢિયે એના અકાળે સફેદ થઈ ગયેલા, સૂકકા-ઝાંખરા જેવા ઓળ્યા વગરના વાળ, ઊપસી આવેલી હાડકાંની પાંસળીઓવાળી છાતી અને ઊંઘરેટી આંખો લઇને પગ કરતાં મોટાં ખાસડાનાં ‘ઠઇડ...ઠઇડ...’ કર્કશ અવાજ સાથે ટાંટિયા ઘસેડતો રૉયલ પાર્ક આવી પહોંચતો_ ’(પૃ.૧૪૭)

1. ' તારી જ રાહ થી હલકટ ! ઉદેપુર કી બસ્તીમેં ઓરત કે સાથ કરતા રહેતા હે જો... તભ્ભી કહા થા તન્ને... છોડ દે યે ઓરતબાજી... હરામજાદે, જી નઇ ભરા, તે અબ ઉસકી છોરી પે નજર ડાલની સૂઝી તન્ને... ઇતના ગિર ગયા? ' (પૃ.૬૩)
2. ' અરે ઓ ચેટર્જીસા'બ... કૂત્તે કો ઘૂમા લાયે હો તો તનિક ઇધર ભી આઇયે ઔર ઇસ મહેફિલ કી શાન બઢાઈએ... ' (પૃ.૧૪૯)
3. ' રૅમ, આ કૉલેજની થ્રી ઈયર આપણે સખ્ખત એન્જોય કર્યાં... તારા સાથ માટે રિયલી થેન્કફૂલ ટુ યુ. બટ હવે લાઈફ માટે સીરિયસ થવું પડશે. વાત આવી છે મારા માટે, યુ.એસ.થી. એક્સેપ્ટ કરવી જ પડશે. આખરે મા-બાપના બી કંઈ સપનાં હોયને, યાર. આપણે એટલા તો સેલ્ફીશ ના જ બનવું જોઈએ ને ? આઇ એમ સ્યોર, તું સમજીશને વાત, મારી સાથે એગ્રી બી થઈશ... ચલ સી યુ. '(પૃ.૧૨૭)
4. ‘ ઔર મેરે શોહર કો ઇન કમ્બખ્તોને હમારે સામને હી માર ડાલા ગોલિયોં સે. ઔર કહતે હૈ મૈં ભી મીલી હુઈ થી ઉસકે સાથ. ગુજરાત કે કુછ ગુન્હેગાર સે તાલ્લુકાત હૈ મેરા ! સાહબ, હૈદરાબાદ ઔર લખનઉ કે અલાવા કશ્મીર છોડ કે કહીં જાતે આતે ભી નહીં હમ તો ! હમારે રિશ્તેદાર સિર્ફ વહીં બસર કરતે હૈં. યકીન માનીએ, ઉસ રોજ ભી ખાલા કે વહાં ખુશી કે જશ્નમેં હૈદરાબાદ આયે થે, મેરા આમીર એસા કભી નહીં કર સકતા, ખ્વાબ મેં ભી નહીં. કસમ સે. ઔર જરા દેખિયે, દેખિયે મેરી ઔર ગૌર સે... કર સકતી હૂં મૈં એસા કુછ ? ખુદા કી કસમ... ’ (પૃ.૧૩૩)
5. ‘ કર્યુ નં સાહેબ... મન તો કે દા’ડાનું થતું’તું આવું કરવાનું . રોજ રોજની ઝંઝટ ... ને રોજ રોજ મરવા કરતાં ... વેઠાય તાં લગણ વેઠ્યું, સાહેબ... હવ નો’તું વેઠાતું તા રે તો... ’ (પૃ.૩૭)
6. ‘ હોવ ભાભી. આપણી તરફે તો થઈ ગયું. પણ એ તો કૉરટનું કંઈ ગણકારતો જ નંઈ. કહે છે, મેં કંઈ ઓછું ત્રણ વખત તલ્લાક તલ્લાક તલ્લાક કીધું છે તને ? એ તો શાદી માને છે પણ આપણા મંઈ તો કૉરટમાં સહી થઈ ગઈ એટલે હું તો હવે મારે રસ્તે. બંગલાવાળીના ધણીએ એને બોલાવીને ધમકાયો’તો. તે સહી કરી આલી પણ પીટ્યો તલ્લાક બોલવાનું ના કે’ છે. પણ મેં તો થોડો સામાન આપી એને કાઢી મેલ્યો. હવે જોડે રહેવાય કંઈ ? પણ કપડાં આલી જશે રોજ... હશે, બાપડાને કોણ ધોઈ આલવાનું ? કૉરટે જઈ આયા પછી કાલે સાંજેય લડવા બાઝ્યો’તો એ તો... ! પણ સવારે ચા-ખારી તો એ લારીએ હંગાથે જ ખાવાના. નંઈ તેં પૈસા કોણ આલે એને ? જંઈ લગી નોકરીએ ના ચડે તંઈ લગી તો આલું... !’ (પૃ.૬૯)

1. ∙ શાંતિના પ્રતીક સમા સફેદ રંગે મને અશાંત કરી દીધો હતો. (પૃ.૧૩૯)
2. ∙ ભરચોમાસામાં એક લીલુંછમ વૃક્ષ સૂકાઈ ગયું એકાએક. (પૃ. ૧૩૬)
3. ∙ અત્યારે બાંકડા પરનો ઠંડો આરસ તેને સળગતી ચિતા જેવો લાગ્યો. (પૃ.૧૨૧)
4. ∙ ભૂરા ભૂરા આકાશમાં ક્યાંક ક્યાંક દેખાતા સફેદ સફેદ વાદળ કાળા ધબ્બા જેવાં લાગતાં હતાં. (પૃ.૬૮)

1. ૧ ‘ગુજરાતી રેખાચિત્રો’ (મુખપૃષ્ઠ)
2. ૨ ‘ગુજરાતી રેખાચિત્રો’ (મુખપૃષ્ઠ)
3. ૩ ‘સફેદ અંધારું’ (પૃ.૬)
4. ૪ ‘ રંગ વિનાનો રંગ’ (નિવેદન)