શામળશાનો વિવાહ : કનૈયાલાલ મુનશી
પ્રિય વાચક ! જરા ધીમેથી ઉપરનું નામ વાંચી સાક્ષરતાની સીડીએ ચઢી, મહાકાવ્યની આશા રાખતા હો, કવિરત્ન નરસિંહના પુત્રનો ઇતિહાસ સાંભળવા તલસતો હો, ભક્તિનો સ્વાદ ચાખી ઇશ્વરનું નામ સાંભળવાતને ઉલ્લાસ થતો હોય – તો મારો લેખ વાંચવો બંધ કરી દે. મારે સાક્ષરમાં ગણાવું નથી-ગરીબ બિચારા શબ્દોનું સત્યાનાશ વાળવું નથી; કવિ થઇ રવિ ન પહોંચે તેવા અંધારામાં જવું નથી; ભક્ત થઇ, સ્વર્ગે તેત્રીસ કોટિ દેવતાઓને જોઇ, અહોનિશ નમસ્કાર કરી ટાંટિયા તોડવા નથી. મારે તો એક સાદી વાત કહેવી છે. ભલે વાત સાદી હોય, પણ શ્રેષ્ઠતામં ઊતરે એમ નથી. શું નરસિંહ મહેતાના પુત્રે પુણ્ય કરેલાં એને મારા શામળશાએ ગુનેગારી ? નહિ જ. આ તો પ્રજાસત્તાના દિવસો છે. ગરીબ ભિખારી ઉમરાવના સરખો છે. દારૂ પી લથડતા મજુરોની વિચારશક્તિ પરથી ગ્લેડસ્ટન જેવાની લાયકાત નક્કી થાય છે તો શા સારો મારા શામળશા નરસિંહ મહેતાના દીકરા સમાન નહિ ?
ગયા મહા મહિનામાં હું મુંબાઇથી અમદાવાદ જતો હતો. શું કામ તે કહેવામાં સાર નથી. ગાડીમાં મારી સાથે એક મારો જૂનો મિત્ર બેઠો હતો. ક્યાં સુધી તો અમે ટોળટપ્પા માર્યાં, પાન ચાવ્યાં, જૂની નવી સંભારી હસ્યા. મારો મિત્ર રૂની દલાલી કરતો હતો. એટલે લેબાસમાં કંઇ ઊતરે એવો નહોતો. ધીમે ધીમે આગગાડી એક સ્ટેશન પાસે આવવા લાગી એટલે મારા મિત્રમાં જાદુઇ ફેરફાર થવા માંડ્યો. બગલાની પાંખ જેવું પહોળી કોરનું અમદાવાદી ધોતિયું, કડકડતો કસવાળો અંગરખો, કસબી કોરનો દુપટ્ટો અને લાલ કુસુંબી પાઘડી ધીમે ધીમે નીકળ્યાં અને ગાંડાભાઇના શરીર પર ચઢવા માંડ્યાં.
‘કેમ ગાંડાભાઇ, સાપ કાંચળી ઉતારે તેમ તમે પણ ?’
હા ભાઇ ! આ ગામના શેઠ શામળશાનાં લગ્ન છે. તેનો હું આડતિયો એટલો કંઇ છૂટકો છે ? ચાલો તમે પણ.’
‘કોણ, હું ? અચંબાથી મેં પૂછ્યું. ‘હું તો તમારા શેઠને ઓળખતો યે નથી. તેનું નામ તો આજે સાંભળ્યું.’
‘તેમાં કંઇ નહિ. શેઠે તો બધાને કહ્યું છે કે મિત્રમંડળ સહિત આવજો. ચાલો તો ખરા, જરા મોજ આવશે. અમદાવાદમાં એટલું બધું શું કામ છે. ?’
‘ના રે, કામ તો કંઇ નથી. પણ નકામા પારકે ઘેર-’
‘અરે ! પારકું શું અને પોતાનું શું ભલા માણસ ? ક્યાં લાંબી વાત છે ? આજે સાંજનાં ગોધાં લગન છે. લગન જોઇને સવારે જજો.’ ‘ગોધાં’ લગન શું હશે તેના વિચારમાં હું હતો એટલામાં સ્ટેશન આવ્યું અને ગાંડાભાઇને તેડવા માણસો આવ્યા.
‘રણછોડભાઇ ! ના, મારા સમ ! અમારા શેઠને ખોટું લાગશે,’ ગાંડાભાઇએ કહ્યું. આખરે મેં પણ હા કહી અને વગર નોતરે શામળશાના લગ્નનો લહાવો લેવા ઊતર્યો.
પોટલાં ઉતાર્યા અને સ્ટેશનથી બહાર નીકળ્યા. ‘આ ગાલ્લી તમારે હારુ, હોંકે !’ કહી તેડવા આવનાર માણસે એક નાનું ઉઘાડું ગાડું દેખાડ્યું. તેમાં ચાર જણ તો બેઠેલા હતા. અમે બે તેમ જ ગાડીવાળો ક્યે ખૂણે બેસીશું એ મને વિચાર થયો. આખરે અમે સાત જણ ગમે તેમ સિંચાયા. ગાડીવાળાએ હાથમાં પરોણી લઇ બળદિયાનું પૂછડું આમળી ‘તારો પાળતો મરે !’ની શુભાશિષથી ગાડું હંકાર્યું. સંકડાઇને બેઠા એ તો ઠીક, પણ અવારનવાર રસ્તાની અવનવી ખુબીઓ આવતાં અમે એકમેકના ખોળામાં જઇ પડતા અને નાક પર સરી પડતી પાઘડીઓ મહા મુશ્કેલીએ સીધી કરતા.
આખરે મહેમાનો ઉતારવાની વાડી આવી અને અમારી ‘ગાલ્લી’ ઊભી રહી. અમને ત્યાં ઉતારી ગાડીવાળો ચાલ્યો ગયો, અને અમને તેડવા આવનાર તો ક્યારનો અંતર્ધાન થઇ ગયો હતો એટલે બબ્બે હાથમાં પોટલાં લઇ ચારે બાજુએ આવકાર દેનારની વાટ જોતા, કઇ દિશામાં જવું તેનું નિરાકરણ કરવાની શક્તિ વગર અમે ઊભા. અવારનવાર વાડીમાંથી કોઇ અબોટિયું પહેરી, તો કોઇ પાઘડી પહેરી જતું આવતું. પણ કોઇ ઓળખીતું નીકળ્યું જ નહિ.
‘ગાંડાભાઇ, આમ તપ ક્યાં સુધી કરવું છે ? મારા તો હાથ રહી ગયા. ચાલો તો ખરા અંદર.’
‘હા, ચાલો,’ કહી, મને નોતરી આણી માનભંગ થયેલા ગાંડાભાઇ અને હું વાડીમાં પેસતાં નીચેના ખંડમાં એક હીંચકા પર છ સાત ગૃહસ્થો હા હી હી કરતા બેઠા હતા અને ગાયન ગાતા હતા. ચાર પાંચ જણ ભોંય પર પથારી પાથરી બપોરની નિદ્રાને માટે તૈયારી કરી રહ્યા હતા. ત્યાં અમે પોટલાં મૂક્યાં અને કોઇક નવરો ખૂણો ખોળવા માંડ્યો. બાજુની નાની ઓરડીમાં પાંચ જણાનો સામાન પડ્યો હતો. ઉપર માળ પર વીસેક ગૃહસ્થો-કોઇ ગપ્પાં મારતા તો કોઇ ઝોકાં ખાતા-પડ્યા હતા. વાડીમાં જાણે કીલ્લાં ઉભરાતાં હોય તેમ લાગતું. એક માણસ સૂએ એટલી પણ જગ્યા મળવી કઠણ લાગી.
આખરે અમે પાછળ નીચેની ઓરડીમાં આવ્યા. અમે આમ તેમ ફરતા, પણ કોઇને પૂછવાની પરવા નહોતી.
‘ગાંડાભાઇ ! અહિંયાં તો બધા જ મારા જેવા ભાડૂતી લાગે છે !’
‘ હા ભાઇ !’
ગાંડાભાઇ બિચારા શું બોલે ?
‘ત્યારે એક કામ કરીએ, આ ઓરડીમાં જ ધામા નાખીએ. બધા જ ભાડુતી છે એટલે કોઇ પૂછનાર નથી,’ કહી મેં એકની પથારી, બીજાની ટ્રંક, ત્રીજાની ઝોયણી ઊંચકી એક ખૂણામાં નાખ્યાં અને જગ્યા કરી. ચપોચપ બહાર બેઠેલા ગૃહસ્થો આવ્યા અને અમારી હિંમત જોઇ, અમને વધારે હકદાર ધારી, રસ્તો કરી આપ્યો. પછી મેં અને ગાંડાભાઇએ મસલત કરી અને પેટની પરોણાગત માટે પણ આજ કાયદો લગાડવો શરૂ કર્યો. એક જણને પકડ્યો. થોડે દૂર રસોઇની તજવીજ હતી ત્યાં તેને લઇ જવા કહ્યું. સામે કુવા પર નાહ્યા અને જમવા બેઠા. પચ્ચીસ જમી ગયેલાની જગ્યા પર, ઉંકડા ઉંકડા, સારો મજાનો ટાઢો ભાત, શી વસ્તુ છે તે ન સમજાય એવી આછી પાણી જેવી દાળ, માથાના વાળ ઊભા થાય એવું તીખું શાક અને ગંધાતા ઘીથી લચપચતો લાડુ ખાઇ અમે પરવાર્યા. પછી ગાંડાભાઇ મને શેઠ પાસે લઇ ગયા.
શામળશા જાડા, વૃદ્ધ, કાળા અને ગોળમટોળ ગૃહસ્થ હતા. પરસેવો અને પીઠીના મિશ્રણથી જાણે વાર્નિશ દીધું હોય એવા લાગતા હતા. ઘરેણાંના ગાંસડા ઠાલવી એમની ડોક, હાથ અને કાન શણગારવામાં આવ્યાં હતાં. તેમના મોં પર સુખ દેખાતું હતું, કારણ કે હાથમાં આરસી લઇ તે મૂછો તપાસતા હતા. હમણાં જ હજામ એમની મૂછોને કલપ લગાવી ગયો હતો.
‘ઓહો ! કોણ ગાંડો ? આવની ભાઇ, તારી જ ખોટ હતી.’
‘ના જી, એમ તે હોય ? હું તો ખરોસ્તો. આ મારા મિત્ર રણછોડભાઇ.’
‘પધારો, પધારો, સારા માણસો ક્યાં છે દુનિયામાં ? આ વખતે પ્રભુની મહેર છે. ગઇ વખત હું પરણ્યો, આ કીલાની માને, ત્યારે તો બાર જણ પણ નહોતા. એ તો જીવ્યા કરતાં જોયું ભલું.’ જેમ ડોક્ટર મરી ગયેલા દર્દીની વાત કરે તેવી બેદરકારીથી જૂની સ્ત્રીને સંભારતાં શેઠ બોલ્યા.
‘ખરી વાત છે, શેઠ સાહેબ, લગ્ન સાંજનાં છે ?’
‘અરે, આ સમરથ જોષીને કહીને થાક્યો. દર વખતે આમનેઆમ વાર તે કેટલી ?.’
સમરથ જોષી ઘરડા ઘુવડ જેવા દૂર બેઠા બેઠા દક્ષિણા ગણતા હતા. તેમણે ઊંચું જોયું. ‘શેઠ, એ તે કંઇ મારા હાથમાં છે ? તો પણ, હવે ફરી વખત જોઇ લઇશ. આ વખતે ભૂલ થઇ તે થઇ.’
‘કેમ રે, સમરથ, આ પાંચમાં વહુ તો આણીએ છીએ. હજુ કેટલાં બાકી છે ?’
‘હવે યજમાનરાજા ! એમ બોલીએ નહિ. લલાટે લખ્યા લેખ તે કંઇ મિથ્યા થાય ?‘ જરા હસતાં સમરથ જોષી બોલ્યા.
એટલામાં બહાર સુરતથી મંગાવેલું; ‘બેન્ડ’ આવ્યું, અને અમે કલાકને માટે રજા લીધી.
‘ગાંડાભાઇ, શેઠને કેટલાં થયાં ? ‘પચાસ કે ઉપર એક બે. કંઇ વધુ નથી. એમના બાપ સાઠ વર્ષે ઘોડે ચઢ્યા હતા,’
હજુ શામળશાએ બાપની બરોબરી કરી નહોતી, તો સવાઇ તો ક્યાંથી જ ? પણ હાલની સ્ત્રીને ન કરે નારાયણ અને કંઇ થાય તો બાપદાદાની આબરૂના રક્ષણાર્થે સવાઇ કર્યા વિના આ શેઠ રહે એમ લાગતું નહોતું.
‘વહુની શી ઉંમર છે ?’ મેં પૂછ્યું.
‘ હશે પાંચ છ વર્ષની. અહિયાંના દેસાઇની છોકરી છે. કુટુંબ ઘણું ખાનદાન ને આગળ પડતું છે.‘
‘એમ !’ કહી હું ચુપ રહ્યો. વાડીએ આવી અમે કપડાં બદલ્યાં. હું પણ જરા બોપટ્ટો અડાવી શેઠના માનમાં શણગારાયો અને પાછા અમે હવેલીએ ગયા. ત્યાં વરઘોડાની ધામધૂમ ચાલી રહી હતી. કોઇ નાટક કંપનીની હરાજીમાં ખરીદેલા, કટાઇ ગયેલી જરીના પહેરવેશમાં શોભતા વાજાવાળાઓ ગમે તે બહાને વધારેમાં વધારે કાન ફોડે એવો ઘોંઘાટ પેદા કરી પોતાની હોંશિયારી દેખાડતા હતા; બીજી તરફ સ્વદેશી ‘બેંડ’ હતું. આઠ દસ તાસાંવાળા તાનમાં વગાડતા હતા. બે હીજડા બે ત્રણ શરણાઇના તીણા અવાજે ફાવે તે તાલમાં નાચતા હતા. લોકોની ઠઠ તે તરફ વધારે જોઇ મને લાગ્યું કે આપણો સ્વદેશપ્રેમ હજુ ચૂસ્ત છે- આપણું જ સંગીત આપણને ગમે છે. એટલામાં એક પાસે ઊભેલો ગૃહસ્થ બોલ્યો : ‘શાબાશ ! શેઠે ઠીક કર્યું. ચાળીશ ગાઉથી તો હીજડા બોલાવ્યા છે !’ સાબાશ શેઠની હવેલી આગળ નાના સરખા ચોગાનમાં આવી સૂરપૂર્ણ હવામાં દરેક ઘર આગળથી નીકળતી, બદબો મારતી ગંગા જમનાઓ આગળ પડોશીના ઓટલા પર અમે બેઠા. શેઠ કંઇ ક્રિયા કરતા હોય લાગ્યું, કારણ કે બ્રાહ્મણોના થોડી થોડી વારે હો-હા-હા;ના અવાજો આવતા હતા. ધર્મ પ્રમાણે શેઠ લગ્ન કરવા લાયક થઇ ચૂક્યા એવી ખાતરી થાય તેટલા પૈસા મળ્યા એટલે ક્રિયા પૂરી થઇ જણાઇ. થોડા ઘણા પુરુષો હતા તે બહાર નીકળ્યા અને વરરાજાના બોલાવ્યો.
ઘોડો મહામહેનતે ખોળી કાઢ્યો હોય એમ લાગતું હતું. સીકંદરના ‘બ્યુસેફેલસ’ કે નેપોલિયનના જગજાહેર ધોળા ઘોડાને લાયકાતમાં શરમાવે એવો આ હતો. ડૉન ક્વીક્ઝોટના ‘રોઝીનાન્ત’થી પણ એ ચઢતો લાગ્યો. તેને આંખ એક હતી, અને જીર્ણતાને લીધે લબડતા હોઠોમાંથી સતત લાળ ટપકતી, તેની ખાંધે સાજ અને પગે ઘુઘરીઓ હતી. પણ ‘આ પળે મરું કે બીજી પળે મરું’ એવો ઇરાદો તેની કાઠી અને તેની ઊભા રહેવાની ઢબ પરથી દેખાઇ આવતો. થોડી ઘણી માખીઓ પણ બિચારાને પજવતી, છતાં દઢતાથી-શાંતીથી-સ્થિરતાથી શામળશા જેવાનો ભાર વહેવાના ગર્વમાં એક પૂરી દેખતી આંખ મીચી તે ઉભો. શેઠ આવ્યા. મોઢામાં પાનનો ડૂચો, આંખમાં કાજળના બિલાડા, ભૂગોળની ભવ્યતાવાળું પણ જરીના જામા પાઘડીમાં ઝગમગતું શરીર , મોઢા પર ખૂંપ અને હાથમાં નાળિયેર ! શું સૌંદર્ય ! શી છટા ! પરદેશીઓને કહીએ કે આવો અને જૂઓ, છે તમારે ત્યાં આવો કલાનો આદર્શ ? ગમે તેવા પણ અમે શ્રેષ્ઠ તે શ્રેષ્ઠ !
શેઠ ઓટલાની કોરપર ઊભા. ઘોડાને ઓટલાની કોર પાસે આણ્યો. પણ કાં તો શેઠનું સ્વરૂપ જોઇ, કંઇક કાળકા માતાના સ્મરણથી ઘોડો ચમક્યો હોય, કે કાં તો જાનવરની લગ્નની પવિત્ર ભાવનાની દ્રષ્ટિથી શેઠના કૃત્યને ઠપકો આપી, સુધારાનો હિમાયતી થયો હોય, કે કાં તો સન્યસ્ત અવસ્થામાં આવી રહ્યો હોઇ શેઠને પણ તેમ સૂચવતો હોય : ગમે તે કારણ હો, પણ જ્યાં શેઠ ઓટલા પરથી પગ ઊંચકે કે ઘોડો ફું કરે, ડોકી હલાવે કે ખાંધ ખંખેરે, શેઠ તો બિચારા જ્યારે જ્યારે પરણવા જતા ત્યારે ફક્ત ઘોડે બેસવાનો મહાવરો રાખતા હોવાથી ઘોડાની આ દગલબાજીથી બીને તરત પગ પાછો ખેંચતા. શેઠે એકવાર, બેવાર, સાતવાર મહાન ભગીરથ પ્રયત્ન આ ઘરડા ઘોડાને પલાણવા કર્યો; પણ હતા ત્યાંના ત્યાં ! આખરે બે જણે અશ્વરાજને મોઢા આગળથી ઝાલ્યો, બે જણ પૂંછડાની તપાસ રાખવા પીઠ પાછળ ઊભા રહ્યા, અને શેઠને કહ્યું ‘ચાલો શેઠ ! હવે ફિકર નથી.’
લોકો બધા એકીટશે જોઇ રહ્યા. અર્જુને મત્સ્ય વીંધ્યું ત્યારે પણ આટલી એકાગ્રતા દૃપદના રાજદરબારમાં નહિ દેખાઇ હોય. બેફિકર થવાનાં વચનોથી શેઠે હિંમતને બે હાથે પકડી-અરે હા ! પણ બન્ને હાથમાં તો નાળિયેર હતું-શેઠે ઉઠાવ્યો, હંમેશ કરતાં વધારે અને મૂક્યો અશ્વરાજની વૃદ્ધ પીઠે. પણ જાત ઘોડાની અને તેમાં પુરાણો. પછી પૂછવું શું ? તરત ફરી ગયો, મોઢું શેઠ તરફ કર્યું, કાન ઊંચા કર્યાં. શેઠ ગભરાયા. જીવ બ્રહ્માંડની લગોલગ જઇ પહોંચ્યો. પાછળ હઠ્યા. હાથ છોદી જીવ બચાવવા નાળિયેર જતું કર્યું. પાછળ હઠતાં એકદમ પાઘડી ભીંતમાં અથડાઇ, ખસી, આગળ આવી પડી ગઇ. વરરાજા તાજનષ્ટ થયા. લોકોમાં હાહાકાર કે પછી હ-હ-હકાર વ્યાપ્યો. શેઠે ઊંચું જોયું, દયાદ્રતાથી લોકો તરફ જોયું, તિરસ્કારથી ઘોડા તરફ જોયું. ગૌરવથી કીચડમાં પડેલી પાઘડી સામું જોયું, ઠપકામાં, મિજાજમાં આકાશ તરફ ઇશ્વર સામું જોયું. કોણ જાણે શું દેખાયું પણ એકદમ હોઠ ખેંચાયા અને આખી મેદનીમાં પહોંચે એવો સૂર તેમના ગળામાંથી નીકળ્યો :
‘એં-એં-એં !’
લોકો બધા વીંટાઇ વળ્યા, ઘણા ખરાએ મોઢે રૂમાલ કે ખેસ દીધો. મને લાગ્યું કે શરમમાં હોવું જોઇએ. શેઠ કેમ રડ્યા તે કોઇ સમજ્યું નહિ. શેઠે રડતે રાગે કહ્યું કે ‘કીલાની બા સાંભરી,’ પછી મહામહેનતે શેઠને ઠીક કર્યા અને ચાર મજબૂત સાજનિયાઓએ ઊંચકી અશ્વરાજ પર બેસાડ્યા અને ઘોડાને દ્વેષબુદ્ધિ થઇ હોય એમ લાગ્યું. તેની આંખો ઘડપણના પાખંડથી ભરેલી લાગી.
શેઠને ઘરડે ખભે, નીકળતાં નીકળતાં, વળી એક તલવાર મૂકી. રખે ઘોડા પરથી પડી જાય, કે મ્યાનમાંથી નીકળી તલવાર વાગે, કે હાથમાંથી નાળિયેર સરી જાય એવી અનેક ફિકરમાં વરરાજા કેમે કરીને બેઠા. આખરે બેંડના અવાજથી અને હીજડાના નૃત્યથી તાલબદ્ધ થઇ વરઘોડો નીકળ્યો.
આખરે અમે વેવાઇને ઘેર આવ્યા. વેવાઇનું ઘર જરા નીચાણમાં હતું એટલે ત્યાં જતાં પહેલાં ઢોળાવ ઊતરવાનો હતો. તાંસાવાળા તાનમાં, હીજડાઓ ગાનમાં અને સાજનિયાઓ ગુલતાનમાં ઢોળાવ ઊતર્યા; ઊતર્યા અને પાછા ફર્યા. ઉપર ઢોળાવ શરૂ થાય ત્યાં કોઇ પર્વત પર ફિરસ્તો ઊભો હોય તેમ શેઠ અને એમનો ઘોડો ઠમકીને ઊભા હતા. ઘોડો બળવો કરવાની તૈયારીમાં હોય તેમ, જાણે તેના મનમાં તે કરવાનો સર્વાનુમતે ઠરાવ થયો હોય તેમ, નિશ્ચલતાથી, એક જ પગ ઢોળાવ પર મૂકી દુનિયાને દબાવતો, શેઠને ગભરાવતો ઊભો હતો. અરે ઘોડા ! જમાનાની અસર તારા પર પણ !
બેચાર જણ દોડી ગયા, અને ઘોડાને પકડી ખેંચવા માંડ્યા. પણ તે વળી એકનો બે થાય ? શેઠ કહે કે ઊતરી પડું. લોકો કહે, વળી એમ તે ઉતરાય ? બે ત્રણ જણે લગામ ઝાલી અને એકે પાછળથી બે ત્રણ સપાટા ઘોડાને અડાવી દીધા. ઘોડો હિંમત હાર્યો. બળવાનો ઇરાદો છોડ્યો. ત્યાગવૃત્તિથી, માર ન સહન થવાથી, તેણે ગતિ સ્વીકારી, ડગલાં લીધાં: એક બે ત્રણ. ઉપર શેઠ ગભરાયા, ઢોળાવને લીધે ઘોડાની ડોક પર નમ્યા. ઘોડાના આગલા પગ ધૃજ્યા. તેણે જોખમદારી છોડી. તેના આગલા બે પગ મરડાયા-વળ્યા અને ગુરુત્વાકર્ષણના પ્રભાવે તે સર્યો નીચે. અમે ઊભા હતા ત્યાં એ અને ડોકે વળગેલા શેઠ એમ ઝપાટાબંધ ઊતર્યા. આખરે નીચે અટક્યા. સ્વાર્થી સાજનિયાઓ જોઇ રહ્યા. મદદે દોડતાં પહેલાં આ દ્રશ્ય ફરી નહિ જોવામળે એવા વિચારે તેને હ્રદયમાં ઉતાર્યું. આખરે શેઠને ઊંચક્યા અને હવે વેવાઇનું ઘર આઅવ્યું હતું એટલે પગે જ તે ત્યાં પહોંચ્યા.
વરરાજા પોંખાયા. વેવાણો રિસાઇ અને આપણા પુરાણા શિરસ્તાઓ મુજબ વરરાજા ચોરીમાં પધરાયા. નાનુંસરખું પાનેતરમાં વીંટળેલું ઢીમચું હોય તેવી કન્યાને તેના મામા ઊંચકી લાવ્યા અને ચોરી સામે બેસાડી. શ્લોક ભણાવા માંડ્યા. દૂર જ્યાં હું ઊભો હતો ત્યાં સમરથ જોષી તપેલામાં જોઇ ઘડી ગણતા હતા, અને ગમે તે શ્લોકની લીટીઓ ભેગી કરી શેઠને ‘સાવધાન’ કરતા હતા. મને જોષીની સ્થિતિ વિચિત્ર લાગી. તેમની આંખોમાં કંઇ જુદું જ તેજ હતું અને તેમની જીભ જરા લથડાતી. મને લાગ્યું કે જોષી બુવાએ ‘વિજયા’ની આરધના કરી હતી. દૂર એક લીલા પાણીનો ભરેલો હોય એવો લોટો જોઇ મને ખાતરી થઇ. પ્રસંગની મહત્તાના માનમાં અને મહાદેવ પ્રસન્ન કરવાના સ્તુત્ય હેતુથી જોષીજી ચકચૂર થયા હતા. મેં પાણીથી ભરેલા તપેલામાં જે તરફ જોષી એકી નજરે જોઇ રહ્યા હતા, તે તરફ જોયું. પાણી પર કંઇ નહોતું. જોષી જોતા હતા ખરા, પણ ઘ્અડી માંડી જ નહોતી. ભાંગની ધૂનમાં કાલ્પનિક ઘડીઓ જ ગણતા. આખરે જોષીએ થાળી લીધી, વગાડી, વાજાં વગાડ્યાં. શામળશા સજોડ થયા. તેમની હોંસ પૂરી પડી.
થોડી વારે જગ્યા થઇ, એટલે હું ચોરી પાસે ગયો. કન્યા ઊંઘી ગઇ હતી. અને તેની મા તેને ખોળામાં લઇ બેઠી હતી. સપ્તપદી, અમારા શાસ્ત્રના કહેવાતા અમર કોલ, જેની મહત્તા પર અમારા લગ્નની પવિત્રતાના બુરજો ચણાયા છે, તેનો વારો આવ્યો. મને ધાર્મિક લાગણીઓએ પુનિત કર્યો. હું તો આઠ વર્ષે પરણ્યો હતો અને ઘરવાળી હજુ તેની તે જ હતી એટલે તે વખતની મારી શી લાગણીઓ હતી તે મને યાદ નહોતી; મને આજે અનુભવ થયો. પાટલા નીચે હાથ મૂકી, ટેકવી, શેઠ ઊઠ્યા. કન્યા કેમે કરી જાગી નહિ. આખરે તેની મા ઊઠી, હાથમાં દીકરી લીધી અને શેઠની સાથે ચોરીની આસપાસ ફરી. આખરે પવિત્ર સપ્તપદી પૂરી થઇ.
લખવાનું હજુ બહુ છે પણ સ્થળનો અભાવ છે. હું બહાર નીકળ્યો તો જાણે ભીલડીઓ નશામાં ગાળો ભાંડતી હોય તેમ, લૂગડાં કે અવાજ કે ચાળા કે શબ્દોની મર્યાદા અને છટા રાખ્યા વિના, દરરોજ વહેંત આઘું ઓઢી ડાહી ઠકરાણી ગણવા ધીમે ધીમે બોલતી સ્ત્રીઓ ગાઇ રહી હતી. બહુ જોવાની હવે મારામાં અભિલાષા રહી નહોતી.
અમે વાડીએ ગયા અને રાતની ગાડીનો વખત થયો એટલે મેં ગાંડાભાઇની રજા લીધી કે ‘હવે તો હું જઇશ જ.’
‘પણ રણછોડભાઇ, શેઠને મળીને જાઓ. નહિ તો તેમને ખોટું લાગશે. કાલે મને વઢશે.’
‘ઠીક, ભાઇ !’ કહી હું પાછો વેવાઇ ને ત્યાં આવ્યો. શેઠની ભાળ પૂછી તો મને જણાવવામાં આવ્યું કે માતાના ઓરડામાં વરકન્યા પૂજા કરે છે. લોકો જમણની ખટપટમાં હતા એટલે ઘર સૂનું લાગતું. હું દેખાડેલા ઓરડા તરફ ગયો અને ત્યાં જઇ જોયું અને ઊભો.
ભીંતને રંગી, માતા કરી, તેની પૂજા કરવા અને ભટનું તરભાણું ભરવા ચોખા અને ઘઉંના ઢગલા મારેલા હતા. સામે શેઠ અને નવાં શેઠાણી-અત્યારે જાગતાં હતાં-બેઠાં હતાં. ગોર કંઇક લેવા બહાર ગયા હોય એમ દેખાયું.
હું અંદર પેસવા જતો હતો અને ઠમક્યો. મર્યાદાનો બાધ આવ્યો. શેઠ સંવનન ( WOOING ) કરત હતા. ધીમે ધીમે છ વર્ષની કોડીલી કન્યાનો ઘૂમટો તાણતા હતા. પેલી અંદરથી ‘ખીખી’ કરી હસતેએ હતી. હું જોઇ રહ્યો. કોણ કહે છે કે આપણે ત્યાં સંવનન નથી ? હું તો ચિત્રવત થઇ ઊભો. જોયા જ કર્યું. શેઠે ઘૂમટો કાઢ્યો ને તેમની ઝીણી ઘરડી આંખે કટાક્ષ માર્યું. શેઠ ધીમે રહી શેઠાણીની હડપચીને અડકવા ગયા; તેણે કહ્યું ‘ના-હી’ અને જરા આઘી ગઇ; શેઠ જરા પાસે ગયા; શેઠાણીએ ધમકી દીધી; ‘બાને બોલાવીશ.’ શેઠ હિંમત હાર્યા નહિ-‘હવે બેસની !’ કહી, હાથ લંબાવ્યો. શેઠાણીને ગલીપચી કરી. શેઠાણીનો તીણો ઘાટો ગાજી ઊઠ્યો;
‘ઓ બા ! બા ! આ ડોસો મને મારે છે !’
× × × ×
શું કહું ? મેં – રણછોડ – રણ છોડ્યું; હું મૂંગે મોઢે નાઠો. જતાં જતાં બૈરાઓનો બેસી ગયેલો પણ દૂર સંભળાતો સ્વર આવ્યો :
‘એ વર નહિ પરણે, નહિ પરણે’... ‘અમે જીત્યા રે જીત્યા.’
ડૉ. ભાવેશ જેઠવા, ભૂજના સહયોગથી