Sahityasetu

(આ કૉલમમાં દર વખતે પૂર્વ પ્રકાશિત સીમાચિહ્નરૂપ ટૂંકી વાર્તા પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે.)

(‘બા’, લે : ધંસુખલાલ મહેતા, ૨૦/૧૦/૧૮૯૦ થી ૨૯/૦૮/૧૯૭૪ ગુજરાતી વાર્તા સંચય : ૧, સં. જયંત પારેખ શિરીષ પંચાલ, પ્ર. આવૃતિ ૧૯૯૯ પ્રકાશન; ગુજરાતી વિભાગ, મુંબઇ યુનિવર્સિટી, મુંબઇ, કિંમત ૧૨૦/-)

હાસ્ય,વાર્તા અને નાટક દ્વારા ગુજરાતી સાહિત્યની સેવા કરનાર ધનસુખલાલ કૃશ્ણલાલ મહેતા આપણા નોંધપાત્ર સાહિત્ય સર્જક છે. ધૂમકેતુ પૂર્વે ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનું કાઠું કાઢવામાં તેમજ વાર્તાના સ્વરૂપઘડતરમાં ધનસુખલાલે મહત્વનો ફાળો આપ્યો છે. અહી પ્રસ્તુત તેમની વાર્તા ‘બા’ અલગ અલગ ચાર સંપાદનોમાં પ્રગટ થઇ છે. પતિના મૃત્યુ બાદ મમતાથી ઉછરેલા ત્રણે પુત્રો એક પછી એક જુદા રહેવા ચાલ્યા જાય છે એની વેદનાથી ફસડાઇ પડતી વૃદ્ધાની વાત આ વાર્તામાં કરૂણરસ સાથે આલેખાઇ છે.

અહિ એક પ્રશ્ન એ રહે કે મલયાનિલની ‘ગોવાલણી’, અંબાલાલ દેસાઇની ‘શાંતિદાસ’ તેમજ ધનસુખલાલની ‘બા’ આ બધામાં ગુજરાતી પહેલી વાર્તા કઇ તે ચર્ચાનો વિષય રહ્યો છે. આ વિષે સંપાદનના ‘ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તા :પૂર્વાર્ધ’ માં શિરીષ પંચાલ ‘બા’ વિષે નોંધે છે : ‘તેમની અઢળક મૌલિક, રૂપાંતરિત વાર્તાઓમાંથી ‘બા’ને અગ્રિમ સ્થાન આપી શકાય એમાં તો કોઇ શંકા નથી. પણ આ રચનાને ગુજરાતી ભાષાની પહેલી વાર્તા ઓળખાવી શકાય ખરી? ધનસુખલાલ મહેતાની આત્મકથા ‘આથમતે અજવાળે’ (૧૮૮-૯) અનુસાર ‘બા’ વાર્તા ‘ગુજરાત’’માં પ્રગટ થઇ હતી અને તેમણે જ્યોતીન્દ્ર દવેને વંચાવી હતી. દવે સાથે સંબંધ બંધાયો ૧૯૨૭-૨૮માં; એ રીતે ‘બા’ વાર્તા પર ધુમકેતુ,દ્વિરેફની વાર્તાસૃષ્ટિના પ્રભાવની શક્યતા સ્વીકારવી જોઇએ.’

‘બા?’ બાનો સૌથી નાનો છોકરો વિનાયક કાંઇ વ્યગ્ર થતો હિંમત કરીને બોલી ઉઠ્યો. ‘કેમ ? દીકરા!’ બાએ સ્નેહથી ઊભરાતા અવાજે પૂછ્યું.
’ના ! બીજું કાંઇ નહિ, પણ –પણ આજે- આજે ઊર્મિલા અહીં રહેવા આવવાની છ.’ ઝડપથી આટલા શબ્દો બોલી વિનાયક દાદર ચઢીને પોતાના ઓરડામાં ચાલ્યો ગયો.
‘વિનુ ! તેં મને કહ્યું હોત તો હું જ કહેવડાવત ને – ‘ બોલતાં બોલતાં બાનો અવાજ ધ્રુજ્યો તીવ્ર દુ:ખની લાગણી થઇ હોય તેમ લાગ્યું. પણ વિનાયક તો ચાલ્યો ગયો હતો એટલે વધુ બોલવું નિરર્થક હતું એમ જાણી બા ચૂપ રહ્યાં; પણ હ્રદયમાંથી આઘાત નહિ ગયો.
બાને ત્રણ છોકરા : સૌથી મોટા ધીરજલાલ, વચલો રમણલાલ અને સૌથી નાનો વિનાયક. એ ત્રણ છોકરા નાના હતા તે વખતે તેમના પિતા ગુજરી ગયા હતા. બાએ ત્રણે છોકરાને એકલે હાથે ઉછેર્યા અને ઉત્તમ કેળવણી પણ આપી. માનો છોકરાઓ પ્રત્યે પ્રેમ તો હોય જ એમાં પતિ તરફનો પ્રેમ પણ પુત્રો તરફ ઢળ્યો. સારા જગતમાં બાને આ ત્રણ પુત્રો સિવાય બીજું કોઇ નહિ એટલે બાએ આખું હ્રદય દઇ દીધું. ધીરજલાલ ગ્રેજ્યુએટ થયો અને તરત જ મુંબઇમાં રેલવેની ઓફિસમાં એને સારી જગ્યા મળી. સુરતનું ઘર ઉઠાવી મુંબઇ જ બધા સાથે રહીએ એ હોંશ બાના હ્રદયમાં જન્મી. ડરતાં ડરતાં એણે એ હોંશ ધીરજલાલ રતનવહુને કહી પણ ખરી.
“ બે ઘરનો ખર્ચ પણ કર્યા કરવો પણ થીક નહિ.” બાએ કહેલું : ‘અને-અને ધીરુ ! હું સાથે હોઉં તો તારે સંસારની બીજી કોઇ જંજાળ નહિ રહે. કેમ, રતનવહુ ?’
રતનવહુ શાંત રહ્યાં. સાસુની વાતમાં ટાપશી એણે પૂરી નહિ. ધીરજલાલ પણ કચવાયા હોઇ એમ લાગ્યું. થોડી વારે એણે પત્નીની સામે જોયું પણ એ ઊંડા, ઘેરા પાણીથી ભરેલા સરોવર જેવા વદન ઉપરથી કોઇ પણ જાતની પ્રેરણા મળી નહિ. બાની સ્નેહભરી આંખ તરફ તો ધીરજલાલથી મીટ માંડવાની પણ હિંમત કરાઇ નહિ.
‘ઠીક છે, જોઇશું,’ આખરે ધીરજલાલ બોલ્યો : ‘હમણાં તો કાંઇ નથી. હું જઇને જરા મુંબઇ ગોઠવાઉં તો ખરો.’
વાત એકદમ અટકી પડી. બાથી કાંઇ વધુ બોલાયું નહીં. ધીરજલાલ નોકરી લે તે પછી કુટુંબે સાથે રહીને શું શું કરવું તે વિશેના બાએ મનમાં ને મનમાં કાંઇ કાંઇ ચોક પૂર્યા હતાં. પરંતુ એ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં જ, એક ક્ષણમાં એ બધું ઊડી ગયું છતાં બાએ એ આશા છેક નહિ મૂકી. હજી મુંબઇ જતાં ધ્ઈરજલાલ અને એની પત્નીને વાર હતી એ દરમિયાન બાએ આડકતરી રીતે એમની અનેક પ્રકારે ખુશામત કરી. બાના વહાલસોયા હૈયાએ હદ વિનાનું વહાલ એમના ઉપર ઠાલવ્યું. પણ જમાનો બદલાતો જતો હતો, ‘સાસુ’ જાતના ભયંકર પ્રાણીએ ‘વહુ’ નામના પ્રમાણમાં નિર્બળ પ્રાણી ઉપર અનેક વર્ષો સુધી, અનેક પેઢી સુધી, દારુણ દુ:ખ વરસાવ્યાં હતાં એટલે સાસુવર્ગમાં બા જેવા અપવાદ હોય છે એ સત્યનું ધીરજલાલ તેમ જ રતનવહુને ભાન થયું નહિ. રશિયાનો ઝાર પોતે ખરાબ માણસ ન હતો પણ ‘ઝાર’ની સંસ્થા ખરાબ હતી. એટલે એના જેવા સારા માણસનું બલિદાન પણ આપવામાં આવ્યું.
બા સાસુ વર્ગમાં આવી શકે એમ ન હતું છતાં પણ આગલી પેઢીઓનાં પાપ, અન્ય સાસુઓના જુલમોનું પ્રાયશ્ચિત્ત બાને કરવું પડ્યું. બાના બધા સારા ગુણ, બાનાં વહાલ, બાના મોંની મીઠાશ, આ સર્વ બાહ્ય આડંબર છે અને ઉંદરને મારતા પહેલાં બિલાડી રમત રમે છે તેવી રમત છે તેવું અજાણ્યે પણ ધીરજલાલ અને તેના પત્નીને થયું. ‘સ્વતંત્રતા’ શબ્દ જ માણસોને એવો ભુરકી નાખનાર છે કે એને લઇને આવી પડતાં અનેક દુ:ખોનો કોઇ વિચાર જ કરતું નથી. માનવજીવનમાં, કૌટુંબિક જીવનમાં દરેક પ્રસંગે સ્વતંત્રતા સુખદાયક છે એમ નથી; છતાં પણ સ્વતંત્ર થવું એ દરેક મનુષ્યનો જીવનસિદ્ધ હક છે એ સિદ્ધાંતની જડ બહુ ઊંડી છે. જે વસ્તુસ્થિતિ હોય તે વસ્તુસ્થિતિ બહુ સારી હોય, અનેક પ્રકારે સરળતાવાળી અને સંતોષકારક હોય છતાં એમાંથી છુટીને કોઇ જુદી જ વસ્તુસ્થિતિ વધુ સારી જ હશે, વધુ સરળતાવાળી અને સંતોષકારક થશે જ એ મનોદશા મનુષ્ય છોડી શકતા નથી.
ધીરજલાલના કુંવારા જીવનમાં તેમ જ ટૂંકપરણેલા જીવનમાં એણે કોઇ પણ પ્રકારની સાંસારિક વ્યથા અનુભવી ન હતી. બા તરફથી કે ભાઇઓ તરફથી એને કે રતનવહુને કોઇ પણ પ્રકારના ક્લેશનું કારણ મળ્યું ન હતું. છતાં મુંબઇ જવાનો પ્રસંગ ઊભો થતાં એ પતિપત્નીના હ્રદયમાં એક તરફથી ‘સાસુ’ની ભયંકર આકૃતિ ખડી થઇ અને બીજી તરફથી સ્વતંત્રતાની દેવી કોઇ અવનવાં આભુષણો અને અલંકારોથી સજ્જ થઇ તેમને આકર્ષવા લાગી. ધીરજલાલ અને રતનવહુ મુંબઇ ગયાં. બા અને બીજા બે પુત્રો સૂરત જ રહ્યાં. બાનું હ્રદય હજી પરાજય કબુલ કરી શક્યું ન હતું. મુંબઇમાં એ વરવહુને બાની ગૃહવ્યવસ્થા, મીઠાશ, ગમે તેવા અશાંતી ઉપજાવનાર પ્રસંગોને પણ કુંનેહથી નભાવી લેવાની શક્તિ, વગેરેની ગેરહાજરી સાલ્યા વગર નહિ રહે એવું એ ભોળી સ્ત્રીને લાગ્યા કરતું. પણ જેમ જેમ દિવસો જતા ગયા તેમ તેમ આશા નષ્ટ થતી ગઇ. મુંબઇથી કાગળો આવતા તેમાં મુંબઇનાં હવાપાણી ખરાબ છે,જગ્યાની તંગાશ પણ ઘણી,અને છોકરાઓની કેળવણી ઘણી ખર્ચાળુ એવી બાબતો સારા પ્રમાણમાં જણાવવામાં આવતી. ધીમે ધીમે આ બાબતો વારંવાર વાંચ્યાથી બાને તેમ જ બે પુત્રોને ભાન થયું કે હવે મુંબઇની આશા રાખવી વ્યર્થ છે. એમણે એ વાત જ પડતે મુકી. બે પુત્રો તો યૌવનના તાનમાં સામાન્ય રીતે બને છે તેમ આ વાત – આ વેદના ભૂલી જ ગયા. પણ બાના હ્રદયમાં થયેલ જખમ રૂઝાયો નહિ. ભવિષ્યમાં આવા પ્રસંગ પુન: ઉપસ્થિત ન થાય એટલા માટે બાએ પોતાના બે પુત્રો ઉપર વધુ સ્નેહ ઢોળ્યો. બાના મોંની મીઠાશ વધુ મીઠી થતી ગઇ,પુત્રો પ્રત્યે બાના હૈયાની કોમળાશ વધુ કુમળી થતી ગઇ.

* * *

બાના બીજા પુત્ર રમણલાલનું લગ્ન થયું. તેની પત્ની કમલા ઘેર પણ આવી. નવી વહુને અછો અછો કરવામાં અને નવા પરણેલા પતિપત્નીના હૈયાં રિઝવવામાં બાએ જરાયે કચાશ ન રાખી. રમણલાલને કેળવણી ખાતામાં નોકરી મળી અને શરૂઆતમાં સૂરતમાં જ રહેવાનું થયું એટલે બાને પરમ સંતોષ થ્યો. સ્વર્ગ બે વેંત જ ઓછું રહ્યું. ઘરનું નાનામાં નાનુ કામ પણ બા જ કરી લેતાં હતાં પણ સ્વર્ગ કોઇને સહ્યું સાંભળ્યું છે ? રમણલાલની બદલી કામચલાઉ અમદાવાદ થઇ. અમદાવાદ જવાની તૈયારી રમણલાલ અને કમલા કરવા લાગ્યાં. બાએ બીતાં બીતાં સાથે જવાની ઇચ્છા દર્શાવી. વિનાયકની કેળવણી રમણલાલની આંખ નીચે અપાય તો સારું એવી દલીલ તેમણે રજુ કરી. પણ કામચલાઉ ફેરબદલી થતાં આખું ઘર ઉપાડીને લઇ જવું એ આર્થિક દૃષ્ટિએ મૂર્ખાઇ છે એમ રમણલાલે કહ્યું. વિનોદમાં રમણલાલે એમ પણ કહ્યું કે ધીરજલાલ અને પોતાની કેળવણી પણ બાની આંખ આગળ જ થઇ હતી ને !
પરિણામે રમણલાલ અને કમલા અમદાવાદ ઉપડી ગયાં. મોટા ઘરમાં બા અને વિનાયક એકલા એટલે ઘર ખાવા ધાવા લાગ્યું. કામચલાઉને બદલે જાથુકની નોકરી જ એ તરફની થઇ પણ બાને અને તેડું આવ્યું નહિ. ધીરજલાલની પાસે તો ફ્રિયાદ કરવી એ નકામું જ હતું અને પુત્રની ફેરિયાદ કરવી એ વિચાર પણ બાના હેતાળ હૈયાને ખરાબ લાગતો હતો. છતાં બા કોક વખત વિનાયક આગળ આ વાત બોલતી. વિનાયક પણ યુવાન હોઇ યુવાવસ્થામાં કુદરતી રહેલ સ્વાર્થ, અન્યના દુ:ખ પ્રત્યે બેદરકારી વગેરે લાગણીઓથી રંગાયેલો હતો. રમણલાલ-કમલાના કાર્યથી એને ખાસ અસંતોષ થયો નહિ. એમણે કશો ગુનો કર્યો એમ તેની બુદ્ધિની જણાયું નહિ. બાને ચુપ રહ્યા વિના અન્ય માર્ગ નહોતો.
મનુષ્ય વિચિત્ર પ્રકૃતિનું પ્રાણી છે. અન્ય પ્રાણીઓ એક વખત છેતરાય પણ બીજી વેળા એ જ રીતે નહિ છેતરાય. મનુષ્ય એ બધાં પ્રાણીથી બુદ્ધિમાન પ્રાણી હોઇ એક ને એક રીતે અનેક વેળા છેતરાય છે, છતાં આશાવાદી જ હોય છે. યુવાવસ્થામાં એને ક્ષણભર તીવ્ર નિરાશા થાય છે પણ તરત જ એ ઝખમ રૂઝાયછે અને નિરાશા આશામાં ફેરવાય જાય છે. વૃદ્ધોના નિરાશાના જખમો જલ્દી રૂઝાતા નથી છતાં આશા તો છોડાતી નથી જ.
બાએ પતિ ખોયો ત્યારે ત્રણ પુત્રો ઉપર આશા બાંધી, ધીરજલાલ રતનવહુ મુંબઇ જતાં રહ્યાં ત્યારે બે પુત્રોને પોતાનો સ્નેહ આપ્યો, રમણલાલ અને કમલા અમદાવાદ જતાં બાને અહ્યો એકલો વિનાયક. વૃદ્ધોની કાળજી અને કંજુસાઇથી સંગ્રહેલ મમાતા અને વાત્સલ્ય બાએવિનાયક આગળ ધર્યા. પણ યૌવનમદમાં ઘૂમતાં યુવક-યુવતીઓને એની કિંમત નથી, એની પરવાહ નથી, એની જરૂર પણ નથી. સામાં સ્નેહીઓ તરફથી મમતા, સ્નેહ, વાત્સલ્ય વગેરેની ભેટ મેળવવાનો પોતાનો હક્ક છે એમ તેઓ માને છે અને એ ભેટ સ્વીકારવાથી પોતે એ ભેટ ઘરનાર મનુષ્યો ઉપર ઉપકાર કરે છે એવું ધારી લે છે.
થોડા વર્ષો વહી ગયા. વિનાયક વકીલ થયો અને પછી મુન્સફ થયો.
સુરતમાં જ કન્યા મળી લગન ધામધુમથી થયાં. સૌથી નાની વહુ ઊર્મિલા ગ્રેજ્યુએટ થયેલ હતી એટલે બાનો હર્ષ માતો નહોતો. પહેલી બે વહુઓ થોડું ભણેલી અને આ ત્રીજી તો ગ્રેજયુએટ એટલે સ્વાભાવિક અભિમાન થાય જ. તે ઉપરાંત બાના હ્રદયના ખૂણામાં એવો પણ વિચાર ખરો કે પહેલી બે વહુઓના જેવું વર્તન ત્રીજી નહિ બતાવે. વળી હવે કોઇની કેળવણી પણ બગડે તેમ ન હતું. સુરતમાં બાની જરૂર પણ ન હતી. વિનાયકને લાડ લડાવ્યાં તેટલાં લાડ બહુ થોડ પુત્રોએ મા તરફ્થી મેળવ્યાં હશે. ઊર્મિલાએ સાસુ પાસેથી વિવાહ અને લગ્ન વચ્ચેની મુદતમાં જેટલું હેત મેળવ્યું હતું તેટલું હેત તો કદાચ કોઇ પણ પુત્રવધુએ સાસુ પાસેથી મેળવ્યું જ નહિ હોય ! બા પણ જાણતી હતી કે આ તેની છેલ્લી રમત અને છેલ્લો દાવ છે. આમાં પરાજય મળ્યેથી જીવનમાં બીજી આશા તેની ન હતી.

* * *

લગ્ન થઇ ગ્યાને ચારેક દિવસ થઇ ગયા હતા. ધીરજલાલ અને રતનવહુ તો રજા ટૂંકી હતી એવું બહાનું કાઢી મુંબૈ રવાના પણ થઇ ગયાં હતાં અને લગ્ન પછીના દિવસોની માથાકૂટ એ પ્રમાણે એમણે માથા ઉપરથી કાઢી જ નાંખી હતી. લગ્ન દરમિયાન રતનવહુ અને કમલાએ પોતે છોકરાના પક્ષનાં છે એ મહાન સત્ય છોકરીવાળાને સમજાવવા કોઇ કોઇ વાર યત્ન કર્યા હતા પણ બાએ વચમાં પડી સમાધાન કરાવી દીધું હતું. વળી પરણનાર પોતે જ આ બાબતમાં વહુના પક્ષનો એટલે ઝાઝી તકરાર થઇ શકી પણ નહિ.
શુભ પ્રસંગનો આનંદ અનુભવ્યા પછી જે ગ્લાની અનુભવાય છે તે ગ્લાનેમાંથી બા હજી પૂરેપૂરાં છુટી શક્યા ન હતાં. તે પહેલાં તો વિનાયકે બાને જણાવી દીધું કે ‘ આજે – આજે ઊર્મિલા અહીં રહેવા આવવાને છે ! ’
દુ:ખકર પ્રસંગ આવવાનો હોય તેની આગાહી મનુષ્યની થયા વિના રહેતી નથી. સાધારણ રીતે પણ પોતાના સ્નેહના ઉપરની પોતાને માલેકીમાં કોઇ ત્રાહિત વ્યક્તિ ભાગ પડાવવા આવે એટલે મનુષ્યને દુ:ખ થયા વિના રહે જ નહિ. વિનાયકના શબ્દો સાંભળી બાનું હૈયું અનેક દુ:ખની આગાહી અનુભવવા લાગ્યું વેદનાના ભણકારા સ્પષ્ટ સંભળાવા લાગ્યા. ઊર્મિલાના અને પોતના સંબંધમાં કોઇ પણ જતની કડવાશ ઊભી નથી થઇ - પોતે ઊભી નથી થવા દીધી એટલું જ નહિ પણ એવી કડવાશની ગંધ સરખી પણ આવવા નથી દીધી એવું બાએ પોતાના હ્રદય સાથે વિચાર કરીને માની લીધું અને એ માન્યતાથી હૈયું કાંઇક શાંત થયું. હજી તો વિનાયકની નોકરી સુરતમાં જ છે એટલે તો ચિંતા જ નથી. પણ પરગામમાં પણ ગ્રેજ્યુએટ થયેલ યુવતીને વગર પગારનું આવું ખતરીવાળું માણસ ભારે તો ન જ પડે પણ ઊલટું આવશ્યક ગણાય એમ બાને લાગ્યું એટલે પોતે નાહક ખિન્ન થય છે એમ મનને ઠસાવ્યું.
ઊર્મિલાને ઘેર બોલાવવાનું કહેવાનું પોતે જ કરી લીધું એને બદલે વિનાયકે મને જ કહ્યું હોત તો કેવું સારું થાત ? આ વિચાર બાને આવ્યો. કેટકેટલી વાર પોતે કાંઇ કેટલો આનંદ પોતાન પુત્રના સારને માટે, જરા વિચાર પણ કર્યા વગર જતો કર્યો હતો તેનો ખયાલ બાને આવ્યો. છતાં આવા નાના કાર્યનો યશ – તે કરવાનો સંતોષ વિનાયકથી પોતાને નહિ અપાયો એ વિચાર માત્રથી બાનું હૈયું વીંધાયું પણ એવા એવા વિચારોથી – એવા એવા પશ્ચાતાપથી વસ્તુસ્થિતિ સુધરતી નથી એવું બા સારી રીતે જાણતી હતી એટલે એણે મનને વાળી લીધું. ઊર્મિલા પોતાને ત્યાં રાતે આવવાની હતી તે પ્રસંગે જરા થોડી બરફી અને બે ફૂલના હાર હોય તો ઠીક, નવી વહુને સારું લાગશે એમ બાને લાગ્યું. પણ બજારમાંથી લાવે કોણ ? એવી વાત ચાકરમાણસને તો કહેવાય નહિ.
બાએ વિચાર કરીને, હિંમત એકઠી કરીને કમલાને કહ્યું : ‘કમલાગવરી, ઊર્મિલા આજથી અહીં રહેવા આવવાની છે.’
‘પરણ્યા એટલે આવવાનાં જ ને,’ બા તરફ મોં પણ ફેરવ્યા વિના કમલા બોલી : ‘નહીં તો પરણત શું કામ?’
‘હા એ તો ખરું પણ – પણ – મને એમ કે જરા થોડી બરફી અને ફુલનો હાર મંગાવીએ તો ઠીક.’ બા બોલી.
‘શેને માટે ?અમારી વખતે તો આવું કશું કર્યું ન હતું !’ કમલાએ કહ્યું.
‘હા વહુ, એ તો હું જાનું છું પણ હવે જમાનો બદલાયો છે એટલે આટલું કરીએ તો જુવાન છોકરાંઓને ઠીક લાગે.’બાએ ધીમેથી કહ્યું.
‘તે તમારે જે કરવું હોય તે ખુશીથી કરો ને, હું થોડી ના કહું છું ?’ કમલા બોલી : ‘ મને એવા નવા રિવાજ દાખલ કરવા ગમતા નથી.’
‘તમે જરા પાસેથી જઇને લઇ આવશો ?’ દલીલમાં ઊતરવું નિરર્થક લાગ્યાથી બાએ વિનંતી કરી.
‘હાહાહા ! કોણ હું લઇ આવું ?’ કમલા કટાક્ષમાં હસતી બોલી :‘ મારે તો કશા ઑરિયા નથી. અરે, અત્યારે વખત પણ ક્યાં છે ? સાંજ પડવા આવી છે અને અમે આજે રાતે નવની ટ્રેનમાં તો અમદાવાદ જવાનાં, હજી તો મારે વાવાકાકાને અને લાલામામાને મળવા જવું છે. કોઇ ચાકરની પાસે મંગાવી લ્યોને; બાકી અમસ્થી માથાકૂટ કરો છો – એમાં કોઇ તમને સરપાવ આપી દેવાનું નથી.’
કમલાના છેલ્લા વાક્યમાં બાને નગ્ન સત્ય લાગ્યું. છતાં એ સ્વીકારવા એનું હૈયું કબૂલ થયું નહિ. સ્નેહી ગમે તેવું મરણપથારીએ પડ્યું હોય છતાં દાક્તર જો એમ કહે કે હવે આશા નથી તો તે સત્ય્સ સાંભળવા કોઇ તૈયાર નથી હોતું. આમાં પણ બા વસ્તુસ્થિતિ જાણતી હતી છતાં તે સ્વીકારવા તૈયાર થઇ નહિ. કમલા પાસેથી બા ખસી ગઇ અને કોઇનું ધ્યાન પહોંચે નહિ તેમ ઘરમાંથી નીકળી માળીની દુકાનેથી હાર અને બરફીવાળાને ત્યાંથી બરફીની ટોપલી લઇ આવીને બાએ પોતાના ઓરડામાં સંતાડી દીધાં.
વાળુ કાંઇ ઉતાવળથી થયું. રમણલાલ અને કમલા ‘આવજો,આવજો,શરીર સાચવજો, કાગળ પત્તર લખતાં રહેજો.’ વગેરે વાક્યોના ધ્વની સાથે અમદાવાદ જવા ઊપડી ગયાં. ઘરમાં બા અને વિનાયક બે એકલાં જ રહ્યાં. વિનાયકનું હૈયું પણ લાગણીઓના આવેશથી વ્યગ્ર બની ગયું હતું એટલે તેનાથી શાંત બેસી રહેવાયું નહિ. કશું બહાનું કાઢીને વિનાયક કોઇ પડોશીને ત્યાં ‘પાંચ મિનિટ જઇ આવું છું,’ કરીને ચાલ્યો ગયો. ઘરની શા6તી બાને સાલવા લાગી. કાંઇ કુતૂઓહલ વૃત્તિથી પ્રેરાઇને બીક પડોશણો બાને મળવા આઅવી પણ બાથી એમની જોડે છૂટથી બોલાયું નહિ એટલે પડોશણો નિરાશ થઇ.
‘હજી વહુ આવ્યાં નથી ?’ એક પડોશણે પૂછ્યું.
‘ના,આવશે,શી ઉતાવળ છે ?’ બાએ લાગણી વિનાના અવજે કહ્યું.
પડોશણો ગઇ બા ઉતાવળે જઇને વિનુભાઇના ઓરડામાં થોડી છેલ્લી ગોઠવણો અને સાફસૂફ કરી આવી. એક ખૂણામાં ઘીનો દીવો પણ એણે સળગાવી દીધો અને બે-ચાર અગરબત્તીઓ પણ ચેતવીને મૂકી દીધી.
બારણું ખખડ્યું. બાના હૈયામાં આઘાત થયો. પુત્રને લેવા યમરાજા આવતો હોય એવી ભ્રમણા થઇ. ‘રોઇ પડું, રોઇ પડું’ એવું હૈયું ગળગળું થઇ ગયું...ઊર્મિ દબાવી બાએ મમતાભર્યા સાદે કહ્યું :‘આવ,ઊર્મિલા આવ,અચકાય છે શાની ?ઘર તો બેટા,તારું જ છે ને ?’ બા ઊભી થઇને દાદર સુધી ગઇ. ઊર્મિલાનો હાથ પકડી તેને ખંડમાં લઇ આવી અને ખુરશી પર બેસાડી.
ઊર્મિલા ગ્રેજ્યુએટ હતી. તે અને વિનાયક લગ્ન પહેલં અનેક વાર મળ્યાં હતાં છતાં નવજીવનના આરંભની ઘટિકા પાસે આવતી જતી હતી એટલે તે પણ જરા વ્યગ્ર હતી,અસ્વસ્થ હતી. શિયાળો હતો છતાં મુખ ઉપર પ્રસ્વેદ જણાતો હતો. તે લુછવા માટે રૂમાલનો ઉપયોગ કરવાનું પણ એને સૂઝતું ન હતું. થોડી વાર સાસુ અને વહુ સામસામું જોઇ રહ્યાં, પણ આ પ્રકારની શાંતિ બાથી સહન થઇ નહિ, એટલે એણે કહ્યું :‘પાણી બાણી પીવું છે ?’
‘ના - નાજી,’ ઊર્મિલાએ ઉત્તર દીધો.
‘ઊર્મિ, હું તારી મા છું એ જ પ્રમાણે મને ગણજે, જરા અંતર નહિ રાખીશ.’ બાએ ધ્રુજતા હોઠ દબાવીને કહ્યું :‘મારે તો તું અને વિનાયક એ બે જ હવે રહ્યાં છો.’
‘હંઅ, હા.’ ઊર્મિલાએ નીચું જોઇ જવાબ વાળ્યો.
નાની વહુના હૈયામાં પ્રવેશ કરવાનો સાસુએ પ્રયાસ કર્યો પણ અસલની સાસુઓની સંસ્થા અંતરાય રૂપ થઇ પડી. એક પણ શબ્દ બોલ્યા વિના સાસુ અને વહુ એકેકેના હૈયાના વિચાર જાણવા લાગ્યાં પોતાના લાડકવાયા પુત્રનું હરણ કરવા આ અજાણી ત્રાહિત છોકરી આવી છે,એને વિજય જ મળવાનો છે,પોતે પોતાનું સર્વસ્વ અર્પી દેવા તૈયાર છે છતાં પણ સામેથી વિષ્ટિની ઇચ્છા બતાવવામાં આવતી નથી એ બધું બાના હૈયાએ પારખી લીધું. જેમ જેમ આ પ્રકારનાઅ વિચાર બાનું હૈયું સ્વીકારતું ગયું તેમ તેમ બાનાં ગાત્ર શિથિલ થતાં ગયાં. ‘શું કરું ? શું બોલું ? કે જેથી હજી પણ વહુ મારા પ્રત્યે આકર્ષાય ?’ એ વિચારમાં બાની જીભ જ બંધ થઇ ગઇ.
ઊર્મિલાને સાસુનો પરિચય સારો થયો હતો અને તે પરિચયમાં તેનો દોષ જેવું કશું જ જણાયું ન હતું. છતાં પણ ‘બા તે સાસુ જ.’ આ વિચારે બધા વિચારોને કાઢી ઊર્મિલાના યુવાન મગજને ઘેરી લીધું. સાસુઓને હાથીની પેઠે બે પ્રકારના દાંત હોય છે – દેખાડવાના જુદા અને ચાવવાના જુદા. એ દૃષ્ટાંતે ઊર્મિલાની બીજી બધી લાગણીઓને દબાવી દીધી.
એવામાં વિનાયક આવ્યો. ‘ઓહો ! ઊર્મિલા આવી છે !’તે બોલ્યો : ‘ બા તમારે મને કહેવડાવવું હતું ને ! ’
‘ભાઇ, ક્યાં કહેવડાવું ?’બાએ ઉત્તર આપ્યો : ‘તમે ક્યાં જાઓ છો તે મને કહ્યું ન હતું ને.’
‘ઓહોહોહો અગિયાર વાગી ગયા !’ ઘડિયાળ સામું જોઇને વિનાયક પોતાના ઓરડામાં જવા દાદર ઉપર ચડવા લાગ્યો. બાએ ધીમેથી ઊર્મિલાનો હાથ દબાવી કહ્યું : ‘ઊર્મિ, જાઓ. આ જરા લેતાં જાઓ.’
બા દોડી. સંતાડીને સાચવી મૂકેલી બરફીની ટોપલી અને હાર ઊર્મિલાના હાથમાં આપ્યાં. વિનાયક રમણા ઉપર ઊભો હતો તેણે એ જોયાં. ક્ષણભર બા પ્રત્યે વહાલની ઊર્મિ જાગૃત થઇ. બાનો ઉપકાર માનવા જતો હતો એટલામાં એ અટકી ગયો. ઊર્મિલાની આંખ વિનાયકને જોઇ રહી, ક્ષણેક વિનાયક ઊર્મિલાને જોઇ રહ્યો. પછી બાનીએ સામું જોયું, તેનું ચિત્ત ચગડોળે ચડ્યું, અલ્પ સમયમાં,પોતે બાના ખોળામાં હતો ત્યારથી માંડીને આવડો મોટો થયો ત્યાં સુધીનું પોતાનું જીવન તેની આંખ આગળથી પસાર થઇ ગયું. પણ તરત જ ઊર્મિલાની આકૃતિ પાછી બળ કરીને તેની આગળ આવી. ભૂતકાળના મનુષ્યોના સંયુક્ત કુટુંબની જીવનકથા સિનેમા ફિલ્મની પેઠે તેણે જોઇ.
ઊર્મિલા દાદર તરફ વળી, વિનાયક રમણા ઉપર ઊભો ઊભો બા તરફ વળ્યો : ‘બા અમે કાલથી લાઇન્સમાં રહેવા જવાનાં છીએ. માઠું ન લગાડશો પણ – પણ નોકરી પ્રમાણે મોભાસર રહેવું જોઇએ.’ વિનાયક માને છરી ભોંકતો હોય એવી વેદના અનુભવતો બોલ્યો :‘ તમારે દેવદર્શન અને એવું બધું જોઇએ એટલે ત્યાં નહિ ફાવે, અને એ આઘુંય ક્યાં છે !’
વિનાયક આટલું બોલી ધડધડાટ દાદર ચઢી ગયો. ઊર્મિલા થોડી ધીમેથી ઉપર ચઢી, ઉપલા ઓરડાનાં બારણાં બંધ થવાનો અવાજ સૂના ઘરમાં ગાજી ઊઠ્યો.
બરફીની ટોપલીએ બાએલ દોરો અને પાતરા બાના હાથમાં હતાં તે એમ ને એમ જ રહી ગયાં : ખંડની દીવાલો ફરતી હોય તેમ બાની આંખને લાગવા માંડ્યુ. શિયાળાની કકડતી ઠંડીમાં બાના શરીર ને ઝોબો આવી ગયો. અત્યાર સુધી સાચવી રાખેલ શરીર સહસા શિથિલ થિ ગયું. ક્ષણવારમાં બાનું વય દશ વર્ષ વધી ગયું હોય તેમ જણાયું. શરીરમાં તેમ જ ઘરમાં મૃત્યુસમી શાંતી પ્રસરી રહી. એવી જ શાંતી બાના અચાનક વૃદ્ધ થઇ ગયેલા હૈયામાં વ્યાપી રહી. વૃદ્ધ ડોશીના પગ ધૃજયા. હાથમાંની બરફીની ટોપલીનો દોરો અને પાતરાં જમીન ઉપર પડ્યાં. બા પણ ત્યાં જ ફસડાઇ પડી.