પ્રવાસ એ કુદરતી ગતિવિધિઓ સાથે પ્રાસ મેળવવાનો માનવીનો સર્વોત્તમ પ્રયાસ છે. પ્રવાસન અંગેનો કોન્સેપ્ટ બહુ મોડો અમલમાં આવ્યો છે પણ તેની રફ્તારે તે ડીલેનું સાટું વાળી દીધું છે. માની શકશો કે, લાખો લોકોના મૃત્યુનું કારણ બનનાર બીજા વિશ્વયુદ્ધે આજે પ્રવાસનું એક ક્ષેત્ર ખોલી આપ્યું છે? હા, વોર ટુરીઝમ. પ્રવાસ એટલે જે-તે સ્થળે ફરીને પાછું આવવું એટલું જ નહીં, પણ જે-તે સ્થળના અંશને યાદોમાં કાયમ માટે સમેટી પાછા ફરવું એ છે. આજે, પ્રવાસન એ સમાજનું વિજ્ઞાન છે. તેના વિશાળ ક્ષેત્રો તો જૂઓ… રિલીજીયસ સરકીટ, એન્શિયંટ ટુરિઝમ, વોર ટુરિઝમ, ટ્રાયબલ ટુરિઝમ, મેન-મેડ વન્ડર્સ, ફૂડ ટુરિઝમ, કોસ્ટલ ટુરિઝમ, ઘોસ્ટ ટુરિઝમ અને બોર્ડર ટુરિઝમ…

બોર્ડર એટલે ‘સબ ભૂમિ ગોપાલ કી’ વાળી ફિલસૂફીને તારની કાંટાળી વાડ વડે બે હિસ્સામાં વહેંચી દેવાયેલી જમીન. આ જગ્યાએ પ્રવાસીઓનું આગમન એટલે બોર્ડર ટુરિઝમ. વિશ્વની ઘણી સરહદો તેના કુદરતી, કૃત્રિમ, લશ્કરી, ઐતિહાસિક કે માનવીય પરિણામોના કારણે માણવાલાયક હોય છે. દા.ત. અમેરિકા-કેનેડા વચ્ચેની એ હજારો કિલોમીટર લાંબી અને ખાસ કરીને નાયગ્રા ધોધ પાસેની કુદરતી સરહદ, ભારત-પાકિસ્તાન જેવા દેશો વચ્ચે (ઈરાક-કુવૈત પણ) મહાસત્તાઓની મેલી મુરાદથી નકશા પર ખેંચાયેલી કૃત્રિમ સરહદ, પૂર્વ અને પશ્ચિમ જર્મની વચ્ચે પ્રજા દ્વારા ‘નાબુદ’ થયેલી ઐતિહાસિક સરહદ, ઉત્તર અને દક્ષિણ કોરિયા વચ્ચે ૩૮ પેરેલલ તરીકે ઓળખાતી સૌથી વધુ લશ્કરી પહેરો ધરાવતી સરહદ કે પછી યુરોપના દેશો વચ્ચેની એકદમ મોકળા મને રચાયેલી ‘માનવીય સરહદ’. પરંતુ, આ કુદરતી, કૃત્રિમ, ઐતિહાસિક તથા લશ્કરી સરહદોનો સરવાળો એટલે ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે ખેંચાયેલી અને ખેંચતાણનો ભોગ બનેલી વિશ્વની સૌથી ઉંચી અને વિષમ એવી સિઆચેન સરહદ.

ગુજરાતના ખ્યાતનામ એવા વિજયગુપ્ત મૌર્યના પૌત્ર અને નગેન્દ્ર વિજયના પુત્ર એવા હર્ષલ પુષ્કર્ણા જયારે તેમની રસાળ અને આગવી શૈલીમાં ‘આ છે સિઆચેન’ પ્રવાસન-કમ-સંવેદન પુસ્તક વડે તેનો પરિચય કરાવે ત્યારે આ વિષમ સરહદ માત્ર માણવાલાયક જ નહિ, સમજવાલાયક પણ બની રહે છે. સાચું કહું તો, આ પુસ્તક જ નથી, આ તો સિઆચેનનો દસ્તાવેજ છે. આ પુસ્તક હાલ ગુજરાતી, અંગ્રેજી અને મરાઠી ભાષામાં ઉપલબ્ધ છે. ભારતીય સેનાએ અહીં માત્ર દુશ્મનો સાથે જ નહીં પણ કુદરત સામે પણ જંગે ચડવાનું છે. આ એક વાક્ય જ ત્યાની વિષમતાનો મુદ્રાલેખ બની રહે છે. સિઆચેનની રૂબરૂ મુલાકાત આપણા માટે આર્થિક, માનસિક કે શારીરિક રીતે શક્ય ન હોય એવું બને પણ કાલ્પનિક રીતે વાસ્તવિક મુસાફરી કરવી હોય તો આ પુસ્તક માઈલસ્ટોન બની રહે છે. સત્તર પ્રકરણોમાં વહેંચાયેલ આ પુસ્તક એક બેઠકે વાંચી જવા વાચકોને પ્રેરે છે અને તે પણ એક નહીં અનેક કારણોથી.

ગુજરાતી સાહિત્યમાં સામાન્ય રીતે પ્રવાસ પુસ્તકમાં જે-તે સ્થળની સુંદરતા, ટૂંકો ઈતિહાસ અને સંસ્કૃતિને ઉજાગર કરવામાં આવે છે પણ જે-તે સ્થળની વ્યથા અને વ્યથાને જ સંસ્કૃતિ બનાવી દેનાર સૈનિકોને ઉજાગર કરતા પુસ્તકને પ્રવાસ પુસ્તકની શ્રેણીમાં મૂકી શકાય? જો નજર દૂર સુધી જાય તો બેશક મૂકી શકાય.

અતિશય ઠંડુ તાપમાન, પગ ખૂંપી જાય અને રફ્તાર ઘટાડી દે તેવી બરફની ચાદર, એકલતાના અહેસાસને એમ્પ્લીફાય કરી દે તેવો સન્નાટો, માથા પર સતત ઝળુંબતી ‘હાયપોથર્મિયા’ની તલવાર તેમજ મર્યાદિત ભોજન અને વાહનવ્યવહારના વિકલ્પો સિઆચેનનું ‘આધાર કાર્ડ’ છે. સિઆચેન ઘાટીમાં પ્રવેશતા જ ત્યાં લખાયેલું એક વાક્ય નજર સામેથી હટે ના તેવું છે- ‘તમારા માટે જે યાદગાર પ્રવાસ છે તે અમારાં માટે રોજિંદી બાબત છે.’

સિઆચેનની આ આખી વ્યથા મૂળે તો NJ ૯૮૪૨ નામનાં પિલ્લરથી ‘ભૂલથી’ છોડી દેવાયેલી સરહદ છે. ખાસ તો, આ પુસ્તક એ વાતનો અહેસાસ કરાવે છે કે, આપણે ભારતીયો આપણા લશ્કર વિશે કેટલું ઓછું જાણીએ છીએ! સિઆચેનનો આ મોરચો આગળ બતાવ્યા પ્રમાણે વિષમતા શબ્દને વામણો બનાવે તેટલો ભયંકર છે. -૨૦૦ થી -૫૫૦C સુધીનું તથા ૧૬૦ કિ.મી.ના વેગે ફુંકાતા ઠંડા પવનો ધરાવતા આ માહોલમાં પાકા ઘર બાંધવા પણ શક્ય નથી. અરે, આ મોરચો તો જવાનોને આત્મહત્યા કરવા પ્રેરે તેટલો ખતરનાક છે.

આમ તો, આર્થિક દ્રષ્ટીએ તેને મૂલવવું જરા છીછરું લાગે પણ જરૂરી છે તેથી હર્ષલ પુષ્કર્ણા જણાવે છે કે-

1. ત્યાં ખાધા ખોરાકી મોકલવાનો એક કલાકનો ખર્ચ ૩.૫ લાખથી ઓછો નથી.
2. જવાનોને મળતી પ્રત્યેક રોટલીની પડતર કિંમત ૨૦૦રૂ. કરતા ઓછી નથી.
3. ઠંડી રક્ષક સાધનો પાછળ પ્રત્યેક જવાન દીઠ થતો ખર્ચ ૪૫,૦૦૦ કરતા ઓછો નથી.
4. આખા ક્ષેત્રને તમામ રીતે સંચાલિત રાખવાનો કુલ ખર્ચ એક સેકન્ડના (ફરી વાંચો, એક સેકન્ડ) ૮૦૦રૂ. કે રોજના ૬.૮ કરોડથી ઓછો નથી.

જાનકી મયંકકુમાર શાહ, ૯0, જનકપુરી સોસાયટી, જંબુસર. જિ. ભરૂચ-392150મો. 9825941188 મેઈલ આઈ-ડી: jankeeshah@gmail.com