‘હા, મારો પિંડ ગામડામાં ઘડાયેલો છે.’ (પૃ. 4, ‘ઉગલો ડાયમંડ’ જનક રાવલ, પ્રવીણ પ્રકાશન, રાજકોટ. પ્ર.આ. 2019)–આવું કહેનાર વાર્તાકાર જનક રાવલની વાર્તા છે ‘વિચ્છેદ’.

પોતાના નાનકડાં પરિવાર સાથે ગામડામાં સંયુક્ત કુટુંબમાં જીવન વિતાવનાર નાયકને અચાનક જ આ સંયુક્ત કુટુંબમાંથી વિભક્ત થવું પડે છે અને જે વેદના અનુભવાય છે તે વેદનાની કથા એટલે ‘વિચ્છેદ’. ‘વિચ્છેદ’ શીર્ષક અનેકવિધ આયામોથી, નાયકના-કથકનાં મનમાંથી વાચક-ભાવકના મનમાં પ્રસારણ પામે છે.

વાર્તાકથક-વાર્તાનાયકનાં આત્મકથનથી શરું થતી વાર્તા શરૂઆતથી જ વાચકને વિષયાભિમુખ કરીને પોતાની પકડમાં લઇ લે છે. જુઓ, ‘હું ઘરનો સામાન ઉતારી રહ્યો છું. સામેની શેરીમાં વાતો થવા માંડી, “નવાં રહેવા આવ્યાં...” મારાં પત્ની અને પુત્ર નવી હવાનો હિલોળો ઝીલી રહ્યા છે. મને પારાવાર વેદના થઈ રહી છે.’ (પૃ. 38) દરમિયાન જ ફોટો પછાડાયાની ઘટના, ‘અસંખ્ય તિરાડો પડી ગઈ હતી, પણ બાપાનું મોઢું દેખાતું હતું.’(પૃ. 38) અને ‘કાચની કણી હાથમાં ખૂંચી ગઈ.’(પૃ. 38)માં વેદનાનું પ્રતીકાત્મક સ્તરે આલેખન થયું છે. પછી આવે છે નાયકને નોખા થવા અને શહેરમાં વસવાટ કરવા માટેનો બાપાનો દુરાગ્રહ. નાયક કહે છે, “પણ બાપા એકના બે ન થયા. ઉપરાઉપરી હરરોજ કહેતા: ‘હવે રહેવા જતાં રહો. નોકરીયાતને ગામડાનો મોહ ન રખાય.’”(પૃ. 39) છતાં નાયકનું મન તો માનતું જ નથી. “ભાભાવાળા કુવામાં ધક્કા મારી ભરઉનાળે બપોરે નાહવાની જે મજા આવતી તે મારા દીકરાને પણ આવે એવું હું ઊંડે-ઊંડે ઇચ્છતો, પણ એક દિ’ બાપાએ હદ કરી નાખી. મારો દીકરો લાકડીથી ‘દાદાનો ડંગોરો લીધો’ રમતો હતો ને લાકડીના બે ભાગ થઈ ગયા. પછી બાપાએ વાગ્બાણોનો જે વરસાદ વરસાવ્યો તે સંભારી-સંભારીને રડવું આવે છે. એક વાક્યે મારું હૃદય ચીરી નાખ્યું: ‘કોઈ હિસાબે અહીંથી ટળો! બરાડા પાડી-પાડી કહું છું કે જુદા થાવ, પણ ટળતાં જ નથી!” આ ‘ટળો’એ મને ભાંગી નાખ્યો. લાગી આવ્યું.’ (પૃ. 39)પરિણામ, નાયકનો નગરનિવાસ. જ્યાંથી આ વાર્તા આરંભાઈ છે.

વાર્તાને એના આસ્વાદખાતર ક્રમશઃ નીચેના પરિમાણોમાં વહેંચી અભ્યાસી શકાય:

(1) સ્થળ ‘વિચ્છેદ’નું પરિમાણ:

આપણા સમયની એક મોટી સમસ્યા એટલે નોકરી-ધંધા માટે કે બાળકોના અભ્યાસને લઈને વખાના માર્યા ગામ છોડી નગરમાં વસવાટ કરવો. આવાં સ્થળ વિચ્છેદને લીધે (અ.) વતન ‘વિચ્છેદ’(બ.) બાળપણનાં સ્થળો સાથેનો ‘વિચ્છેદ’ (ક.) ઘર ‘વિચ્છેદ’-એવાં ત્રણ સ્તરે નાયકનાં મનમાં જે ભાવ-સંવેદનો જન્મે છે તે જોઈએ:

(અ)વતન ‘વિચ્છેદ’નું પરિમાણ:
વાર્તામાં પ્રથમ સ્તર પર વર્ણવાઈ છે વતન-ગામવિચ્છેદની વેદના. નાયક બંને સ્થળવિશેષો(નગર અને ગામ)ની તુલના દ્વારાઆ વેદનારજૂકરે છે. જુઓ:

1. ‘મારા ગામની ભવ્ય શોભા મને અહીં ગલી કૂંચીમાં, સપાટ સડક પર ક્યાંય ભળાશે નહીં.’(પૃ.40)
2. 'ડૂસકાં ભરતું ગામ યાદ આવે ને લાચાર બની જઉં. થાય કે હું દીકરી નથી ને મને ગામે વળાવ્યો...’(પૃ. 40)
3. ‘રામાપીર ને મહાદેવની આરતીમાં જ્યોતનું દર્શન અહીં નહીં થાય!’(પૃ. 40)
4. ‘મારું ગામ હોય તો આવા પ્રસંગે ઘરનાં સભ્યોને છૂટા પડવા જ ન દે.(પૃ. 41)
5. ‘મારા ગામમાં શેરીના નાકે ઢબો લીમડો ઘટાદાર.’(પૃ. 41)
6. ‘અરે, ગામમાં મકનો ને બળિયો બે જણ જોરદાર.’(પૃ. 41)

1. ‘આ ગામમાં જન્મ્યો, મોટો થયો. નિશાળમાં ભણ્યો. મોઈ-દાંડીયે રમ્યો. લખોટીથી માછલીદાવ, બોરના ઠળિયાથી ગબ્બીદાવ, કલ્લા-દુલ્લા, ઝાલકોદાવ, પીપરવાળાની પાછળ મીનકુંડો દાવ, જાળિયા ધરામાં કોશિયો મારી ભફાંગ કૂદકા માર્યા. ગડીમાં દારુ ભરી ફટાકડા ફોડ્યા. ઢબા લીમડા પાસે ગાય-ભેંસના પોદળા પલાળી ઇસલા, બુધિયા, મેનિયા સાથે ધુળેટીમાં આળોટ્યો.’(પૃ. 39)
2. ‘સાંજે કીડિયારું પૂરવા જઈએ કે ચબૂતરે જાર લઈ જઈએ,...’(પૃ.40)
3. ‘શિયાળાની રાતે વાળુ કરી બજારમાં બેઠક ભરાય.’(પૃ. 40)
4. ‘સાંજની બેઠકમાં હીરા, ખેતી, વૈદું, શિક્ષણ, રાજકારણ, લગ્ન, મરણ, વિદેશ, ભૂકંપ, કાલા-કપાસની વાતો થાય. ઉછીના લીધેલાની ઉઘરાણી થાય. શરતો લાગે.’(પૃ. 40)
5. ‘મારા ગામમાં શેરીના નાકે ઢબો લીમડો ઘટાદાર.’(પૃ. 41.)

1. ‘ઘરથી જુદાં રહેવાનો મારો પહેલો પ્રસંગ છે. આમ તો હંમેશાં બોટાદ જ આવું, પણ સાંજે ઘરભેળા.’(પૃ. 38)
2. ‘મનમાં થતું કે “બાપુજી, તમને જે ખોબા જેવડું લાગે છે તે મારા માટે ‘રાજમહેલ’ છે. આ ફળિયા વચ્ચે લીમડા નીચે જે ઊંઘ આવે છે તે દુનિયાના કોઈ છેડે ન આવે!’(પૃ. 39)
3. ‘મારે સામાન તો વધારે કશો લેવાનો ન હતો. છકડામાં ચોપડા, ઠામડા, ગોદડાં લઈ તે જ દિવસે મિત્રોને ગળે માથું નાખી આવ્યો ઈ આવ્યો, પણ એક ક્ષણ એવી જતી નથી, મારાં ઘર-ગામ યાદ ન આવ્યાં હોય!’(પૃ. 39)
4. ‘અહીં ઘરની અંદર કે બહાર ક્યાંય ગમતું નથી. અઘોરી જેવી દશામાં જીવી રહ્યો છું.’(પૃ. 39)

1. ‘મને થયું કે કોઈ રીપોર્ટની જરૂર નથી. ઘર-ગામનો એકાદ જણ મળી જાય તો સાતે કોઠે દીવા થાય!’(પૃ. 40)
2. ‘મીઠા આવકાર ભરેલા ચહેરા અહીં ક્યાંય નહીં જડે.’(પૃ. 40)

1. ‘આંબા ભરવાડ ઘેલા શાહની વાત માંડે એ જ અમારો રીપોર્ટ!’(પૃ.40)
2. ‘અહીં સમજુમા ક્યાંથી હોય કે મારા દીકરાને સિંહ-વરુની વાર્તા કહે?’(પૃ. 40)
3. ‘હમણાં ગામના બાવાજીની દીકરીનાં લગ્ન કર્યા. આખું ગામ ખડે પગે રહ્યું. દીકરીને સવા સો સાડીઆણામાં આપી. જાનૈયા તો છક થઈ ગયા. ઢોલીએ પણ મન મૂકીને વગાડ્યું. વરઘોડા વખતે તેણે જાનૈયાને કહ્યું: “બાપલા! પૈસા નોં નાખતા. પૈસા તો ગામના ઘણાય આપે છે. આ અમારા ગામની દીકરી છે. અમારી દીકરીને તમો દીકરી તરીકે સાચવજો!”(પૃ. 40)
4. ‘ડૂસકાં ભરતું ગામ યાદ આવે ને લાચાર બની જઉ. થાય કે હું દીકરી નથી ને મને ગામે વળાવ્યો... દીકરીને મળવા જવા ભાઈને મોકલે, પણ મને મળવા તો કોઈ નથી આવતું! આ કળને મારે ક્યા મલમે મટાડવી?’(પૃ.40)
5. ‘મારા ગામમાં શેરીના નાકે ઢબો લીમડો ઘટાદાર. ભગતે ઉછરેલો...વચ્ચે લીમડો બિચારો આડો આવતો’તો! તે કાપવા મજૂર કર્યા. શેરીમાં રહેતાં ઉજીમાને આ વાતની ખબર પડતાં સા’બ પાસે જઈ ખોળો પાથરી કરગરતાં આજેય દેખાય છે: “એ સા’બ! આ ઢબો લીમડો મારા ઝીણાના બાપાએ વાવ્યો’તો. તમને બહુ પાપ લાગશે, સા’બ! મારો જીવ લઈ લ્યો, પણ આ ઝાડવું નો કાપો! નો કાપો!”(પૃ. 41)
6. ‘અરે, ગામમાં મકાનો ને બળીયો બે જણ જોરદાર. દવાખાનું ન થવા દીધું. ગમે તેવો તાવતરિયો, ઉંટાટિયો, ટાઇફોઇડ, છાતીનો મૂંઝારો કેમ ન હોય, એની એક પડીકીએ રોગ જાય ભાગતો જાળિયા ધરા ભણી!’... કોઈના પૈસા ન લે. ખાલી એટલું જ કહે: “વાળુંટાણે કૂતરાને બે રોટલા નાખી દેજે.” (પૃ. 41)

1. ‘ઢબા લીમડા પાસે ગાય-ભેંસના પોદળા પલાળી ઇસલા, બુધિયા, મેનિયા સાથે ધુળેટીમાં આળોટ્યો.’(પૃ. 39)
2. ‘ઉગલો તો ઠળિયા સાથે ત્રીસ ખજૂર ઝાપટી જાય. એ આત્મીય જન હવે ક્યાં મળે?’(પૃ. 40)

1. ‘વસ્તીમાં જતાં શીખવાડ્યું તે દાસદાદાની ઘડી હવે ન આવે!’(પૃ. 43)
2. ‘મારાં સ્વજનો મને ઘેરી વળ્યાં છે. રડ્યા કરું છું.’(પૃ. 43)
3. ‘દીવાનો પ્રકાશ એક તરફ મારાં માતાપિતા પર પડે અને બીજો ભગવાનના ફોટા પર. મને થતું કે ક્યા ભગવાન છે-સામે ફોટા પર રહેલા તે કે મને આ પગે લગાડી રહ્યાં છે તે?’(પૃ. 43)
4. ‘મારા ભણતર પાછળ કેટકેટલું બા-બાપાએ વેઠયું!’(પૃ. 43)

1. ‘એય રૂપાળાં બા-બાપુજી, ભાઈ-ભાંડુઓ, ભાઈબંધો ને મારી શેરીનાં ટાબરિયાં જોવા મળે એટલે રાજીના રેડ થઈ જવાય.’(પૃ. 38)

1. ‘જગત જીવવા જેવું તો જ લાગે જો સ્વજન પ્રત્યે અતૂટ પ્રેમ હોય.’(પૃ. 41)
2. ‘મારાં સ્વજનો મને ઘેરી વળ્યાં છે. રડ્યા કરું છું.’(પૃ. 43)
3. ‘મારા કાકાએ દફતર ડોકમાં નાખ્યું. મને ખભે બેસાડ્યો. એક હાથે મારા બાપને પકડી રાખી નદી પાર કરાવી.’(પૃ. 42)

1. ‘મને થતું: “બાપા, તમને ન ગમે તેમ મને પણ તમારા વગર કેમ ગમે?”(પૃ.39)
2. ‘બાપાનો પ્રેમ અનહદ...મને જોઈ બાપા તો રડી પડેલા.’(પૃ. 42)
3. ‘મારા દીકરાને છાતીએ વળગાડી એનો વાંસો પસવારું છું, પણ મારો વાંસો પસવારતો બાપનો હાથ?’(પૃ. 44)

1. ‘મારાં બા ફાનસના અજવાળે મોટાંબાના ખાટલા પાસે બેઠેલાં. મને જોતાં જ “આવી ગ્યો, ભાઈ?” આંસુ દડદડ.’(પૃ. 42)
2. ‘રાતે દોઢે ને સાડાત્રણે કહું તો સાડાત્રણે વાંચવા માટે જગાડે. ચા પિવારાવે. હું ઊંઘી ન જઉ તે માટે માળા ફેરવે. શો અનહદ પ્રેમ બાનો! મને નસકોરી ફૂટે તો માગીભીખીને કાળી ધરાખ ખવરાવે. મારા માટે ચા-દૂધની બાધા રાખે. પાસ થઇ ગયો સાંભળી આખા ગામમાં વખાણ કરે. આખું જગત તેમના આનંદમાં સમાઈ જાય. ઈન્ટરવ્યૂ વખતે છાનામાના ભાડા માટે પૈસા આપે! અને નિરાશ થયેલો જુએ તો આશ્વાસન પણ એ મા આપે.’(પૃ. 43)

અનિરુદ્ઘસિંહ ગોહિલ, 'ઉપનિષદ', પ્લોટ નં. ૪૩/બી, ગૌરીશંકર સોસાયટી, જવેલ્સ સર્કલ, ભાવનગર. મો. : ૯૮ર૪૬૮ર૯૪૯ / ૯૬ર૪૬૪ર૯૪૯ ઈમેઇલ: aniruddhsinh.gohil1976@gmail.com