કવિ માધવ રામાનુજના ગીતોમાં કૃષ્ણપ્રીતિ
કૃષ્ણપ્રીતિ એ નરસિંહ મહેતાથી માંડી આજ પર્યંત
ખેડાયેલો વિષય છે. દરેક કવિએ પોતાના આગવા ભાવસંવેદનો અને આગવી
અભિવ્યકિતથી અનોખું સૌદર્ય બક્ષ્યું છે. કવિ માધવ રામાનુજ પણ
તેમાંના એક કવિ છે. તેમણે ત્રણ કાવ્યસંગ્રહો આપ્યા છે. ‘તમે’‚
‘અક્ષરનું એકાંત’ અને ‘અનહ્દનું એકાંત’. આ ત્રણેય કાવ્યસંગ્રહોમાં
કૃષ્ણ વિષયક ગીતો શોધીએ તો તેમાં સાત ગીતો જ કૃષ્ણપ્રીતિના સાં૫ડે
છે, ૫રંતુ આ ગીતો એટલા સત્વશીલ છે, તેમાં રહેલા ભાવસંવેદનો અને
અભિવ્યકિત એટલી બળકટ છે કે ગુજરાતી સાહિત્યના શ્રેષ્ઠ
કૃષ્ણગીતોમાં સ્થાન પામે છે. સંગીતકારોએ ૫ણ આ ગીતોને પોતાના
સંગીતથી ભીંજવ્યા છે.
માઘવ રામાનુજ દયારામની જેમ પોતાનામાં ગોપીભાવ-રાઘાભાવ ખૂબ
તીવ્રતાથી અનુભવે છે. કવિએ ‘ગોકુળમાં આવો તો’ ગીતમાં રાઘાનો ૫ત્ર
ખૂબ સુંદર રીતે આલેખ્યો છે. આ ગીતમાં રાઘાની ઉચ્ચ પ્રણયસભર રીસ
ડોકાય છે, જે ગીતના ઉપાડમાં જ સંપુર્ણ રીતે અભિવ્યકત પામી છે.
“ ગોકુળમાં કોકવાર આવો તો કાન
હવે રાઘાને મુખ ના બતાવશો,
ગાયોનું ધણ લઇને ગોવર્ઘન જાવ ભલે,
જમુનાને કાંઠે ના આવશો.”
વિરહમાં
ઝુરતી રાઘા કુષ્ણને સ્પષ્ટ ૫ણે સંભાળાવી દે છે કે ‘ સમરાંગણ
તમને તો શોભે હો શ્યામ’. રુસણું લેતી રાઘા ‘તમારે અને ગોકુળને શો
નાતો ?’ એવો ભાવ વ્યંજના સભર જણાવી દે છે. ગીતના અંતિમ અંતરામાં
કદંબના પાંદડે અશ્રુલીપિમાં સંદેશો લખી યમુનાના પાણી દ્બારા
દ્બારકાના દરિયે મોકલવાની વાત કરે છે. તેમાં રાઘાનો વિરહ
૫રાકાષ્ઠાએ ૫હોંચે છે. આ ગીતમાં રાઘા સંદર્ભે ચંદ્રકાન્ત શેઠ
જણાવે છે કે
“દ્બારિકાથી દૂર રહેલી રાઘા કૃષ્ણથી દૂર નહીં,
બલ્કે પુરી કૃષ્ણમય હોવાની પ્રતીતિ આ ગીતના ભાવસંસ્કારોથી થાય
છે.”[1]
‘સાંભરણ’ ગીતમાં કૃષ્ણ વિષયક ભાવસંદર્ભોનો વિનિયોગ કરી
કૃષ્ણજમ્ન્મનું પાતળું પોત બાંઘ્યું છે. જેમાં ગોકુળિયું ગામ
કદંબનું વૃક્ષ, પુનમની રાત, વનરાવન, ગોવાળ, મોરપીંછ આ સઘળા
સંદર્ભોથી કુષ્ણપ્રીતિ છલકાવી છે. અહીં કૃષ્ણનો યોગ-વિયોગ
બંનેને સાથે દર્શાવવાની મથામણ ૫ણ જોવા મળે છે.
‘એક વાર’ ગીતમાં
કૃષ્ણનું ગોકુળમાં આગમન અને એ ૫છી મથુરામાં ગમન તથા આ બંને ધટનાઓ
વચ્ચે ગોકુળ સાથે કૃષ્ણનો સોનેરી નાતો તાદશ્ય કરવાની કવિની
મથામણ ઘ્યાનાર્હ છે. અહીં લક્ષણાવ્યપારનો વિનિયોગ કરી કૃષ્ણનું
ગોકુળમાં આગમન બતાવવામાં આવ્યું છે. તો ગીતના બીજા અંતરામાં
કૃષ્ણલીલાના આછા લસરકે કોમળ ભાવની અભિવ્યકિત કરવામાં આવી છે તે
જુઓ
“ ઝૂકેલી ડાળી ૫ર ઝૂકયું છે આભ
કાંઇ જોવામાં થાય નહીં ભૂલ,
એવું કદંબવૃક્ષ મહેકે છે, ડાળી ૫ર,
વસ્ત્રો હશે કે હશે ફૂલ !”
ઉ૫રોકત પંકિત સંદર્ભે કનૈયાલાલ ભટ્ટ જણાવે છે “ બાળ૫ણમાં ગોપીઓના
સ્નાન દરમિયાન તેમના વસ્ત્રોની કરેલી ચોરીનો ઉલ્લેખ કરતા કહે છે
કે એ કદંબવૃક્ષ આજે ૫ણ મ્હેકે છે કેમ કે વૃક્ષોની ડાળી ૫ર
વસ્ત્રો હશે કે હશે ફૂલ ?”[2] આ કલ્પના મનોરમ્ય છે. તો કૃષ્ણ
અને રાઘાનો અદ્ઘૈત દર્શાવવા ભાવસંદર્ભોનો વિનિયોગ કર્યો છે અને
કૃષ્ણનું મથુરાગમન ૫ણ છેલ્લા અંતરામાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
“
કાંઠો તો યમુનાનો, પૂનમ ગોકુળિયાની
વેણ એક વાંસળીના વેણ !,
મારગ તો
મઘુરાનો, પીછું તો મોરપીંછ,
નેણ એક રાઘાના નેણ!
-એવાં તે કેવાં ઓ કહેણ તમે આવ્યાં
કે લઇ આલ્યાં દૂર દૂર દૂર
!...”
‘ગોકુળમાં’ ગીતમાં કૃષ્ણ વિનાના ગોકુળની ૫રિસ્થિતિને
દર્શાવવામાં આવી છે. અહીં મોરનું પ્રતીક ૫ણ ધણું સુચક છે. કૃષ્ણ
જયાં ગોઘણ લઇને ના આવવાનો હોય તે ગોકુળ ઘૂળમાં જ ઢંકાય ને !
રળિયામણું કયાંથી હોય ! રાઘા કે ગોપીએાએ પોતાનું હૈયું કૃષ્ણમાં
૫રોવ્યું છે આ બાબતને કવિ કેવી રીતે રજૂ કરે છે તે જૂએા.
“પીંછુ
૫રોવ્યું ૫છી ટહુકા ૫રોવ્યા-
૫છી હૈયું ૫રોવ્યું એના શૂળમાં
મોર
હવે ડગલું નહીં માંડે ગોકુળમાં...”
અહીં વેદનાની વેઘકતા ઉચિત
શબ્દોમાં વ્યકત કરવામાં આવી છે.
‘મનમાં’ ગીતમાં કવિ માનુષી
કૃષ્ણપ્રણય તરફથી આઘ્યાત્મિક કૃષ્ણપ્રીતિ તરફ ઘસતા હોય તેવું
લાગે છે. વાંસળી એ કવિના મનમાં વાગે છે તથા ગોકુળ, ગોરસ, ગાયો,
ગોપી, યમુનાનો આરો આ તમામ બાબતો સાથે મળી રાસ જામશે એવું ઘારવાનું
સૂચન છે.
આ ગીતમાં મીરા અને નરસિંહનો વિનિયોગ કરીને કૃષ્ણ
ભકિત-પ્રીતિની ઘજા ફરકાવી છે.
“ મોરપીંછ જેવું જો માન મળે,
મટુકીમાં
માઘવને ભૂલવાનું ભાન ,
એક એક અક્ષરમાં ઉધડતા જાય ૫છી,
મીરા નરસૈયાના ગાન !
માન, ભાન, ઘ્યાન, ગાન, તાન કે સંઘાન
૫છી બાકી રહયું શું જીવનમાં
!...”
આમ કૃષ્ણ કવિના સમગ્ર જીવનમાં વ્યાપ્ત છે.
‘આમ હવે ’
ગીતમાં કૃષ્ણ વિનાનું ગોકુળ જાણે હિબકે ચઢયું હોય તેવું લાગે છે.
એથી જ ગોકુળમાં રહેવું વસમું લાગે છે. ગીતનો ઉપાડ જ વિરહની વેદનાથી
થાય છે.
“ કેમ હવે માતા યશોદાને કહેવું !
કે આમ હવે વસમું છે
ગોકુળમાં રહેવું !”
મથુરાની વાટમાં મટકી ફોડનાર કે મહી લુંટનાર
જયારે કોઇ ના હોય ત્યારે એ વાટ કયાંથી ખૂટે ? તો કૃષ્ણની કદમ્બ
૫ર વસ્ત્ર છુપાવવાની લીલાને કેવો ભાવવાહી ઘાટ આપ્યો છે તે જુઓ.
“
વસ્ત્ર કાંઠે ઉતારી ઊભા જળ મહીં
નિખરતાં નીર નયણે વહે જળ મહીં
કયાંકથી આવશે વસ્ત્ર હરવા હરિ
એમ રે કેટલાં યુગ વિત્યા જળ મહીં ”
તો ગીતના અંતિમ અંતરામાં કૃષ્ણના પુનરાગમનની ભ્રમણામાં ૫ણ પ્રણય
ડોકાય છે.
“ કોઇ એવી ય મઘરાત આવે ફરી
જળ ઉ૫ર ચાલીને કોઇ આવે ફરી
શ્વાસ આ સાચવી રાખીએ કયાંક જો
ફૂંક થઇ સૂરમાં કામ આવે ફરી.”
‘ ગોકુળ ગોકુળ’ ગીતમાં કૃષ્ણપ્રીતિ અને કૃષ્ણભકિત બંને એક સાથે
ડોકાય છે. મોરપીંછ, વનરાવન, કદમ્બની ડાળી કે વાંસલડી આ સધળું બહાર
નહીં ભીતર છે. વળી અંતિમ પંકિતમાં વિરહ જોવા મળે છે.
“ કોઇ એક
મઘરાતે
એ પાછો આવે તો આવે !
વિરહાનું આ ગામ હવે તો
એને કયાંથી ફાવે
! યમુનાયે માર્ગ આપે તો -
બસ, તો હવે વિરમીએ.”
આમ, સમગ્રપણે કૃષ્ણપ્રીતિ બાબતે કવિ માઘવનો સુર વિરહનો વિશેષ રહયો
છે, છતાં તેમાં ઋજુતા છે. શબ્દોની ચતુરાઇ નથી ૫ણ સરળ શબ્દોમાં
ભાવની ઉત્કટતા વિશેષ છે.
સંદર્ભ સૂચિ :::
- શેઠ ચંદ્રકાન્ત,‘માધવ રામાનુજના કાવ્યો’, ‘નાનુ ૫ણ નમણું ભાવવિશ્વ’,પ્રુ.૧૫.
- ભટ્ટ કનૈયાલાલ, ‘છ ગીતકવિ એક અભ્યાસ’, ‘માઘવ રામાનુજ સત્વશીલ ગીતકવિ’ પ્રુ.૧૪૦.